Ngày 23/6/2023, nhà nghiên cứu Rao Ningning, Phó Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Diễn ngôn Quyền con người, Khoa Ngoại ngữ, Đại học Chính trị và Pháp luật Tây Nam Bộ có bài viết lên án Mỹ là “bá chủ” trong sử dụng biện pháp trừng phatj kinh tế tấn công, bao vậy các quốc gia có chủ quyền khác, gây ra nhiều hệ lụy nhân quyền đáng lên án. Đặc biệt, bài viết đã đưa ra kiến nghị đối với cơ chế nhân quyền của LHQ sử dụng luật lệ và cơ chế tập thể xem xét, cưỡng chế, đảm bảo nhân quyền tối thiểu đối với các biện pháp trừng phạt kinh tế đơn phương. Góc độ, cách nhìn và phương pháp giairi quyết của nhà nghiên cứu nhân quyền Rao Ningning rất có giá trị.
====
Để củng cố vị thế bá chủ thế giới của mình, Mỹ đã tận dụng sức mạnh của mình để lách qua cơ chế đa phương của Liên hợp quốc và sử dụng đòn bẩy trừng phạt kinh tế trên toàn thế giới, trở thành quốc gia áp đặt các lệnh trừng phạt kinh tế nhiều nhất kể từ thế kỷ 20. Các biện pháp trừng phạt kinh tế đơn phương do Hoa Kỳ thực hiện, dù là toàn diện hay có mục tiêu, đều gây ra những rủi ro nhân quyền đáng kể. Việc xem xét quy định hiện hành của luật nhân quyền quốc tế về các biện pháp trừng phạt kinh tế đơn phương và khám phá cách điều chỉnh nó trong khuôn khổ của Liên hợp quốc trong tương lai có ý nghĩa quan trọng đối với trật tự chính trị và kinh tế toàn cầu và quản trị nhân quyền.
1. Vi phạm nhân quyền do lệnh trừng phạt kinh tế đơn phương của Hoa Kỳ
Khi thực hiện các biện pháp trừng phạt toàn diện, Mỹ nhằm vào một quốc gia và thường sử dụng biện pháp phong tỏa kinh tế hoặc cấm vận thương mại, thường dẫn đến tình trạng tê liệt kinh tế ở nước bị trừng phạt, không bảo đảm được các tư liệu sinh hoạt cơ bản của người dân, dẫn đến khủng hoảng nhân đạo nghiêm trọng. Ví dụ, các biện pháp trừng phạt toàn diện của Hoa Kỳ đối với Cuba, Haiti, Syria và Iran đã dẫn đến thương mại sụt giảm mạnh, thâm hụt ngân sách của chính phủ gia tăng, tỷ lệ thất nghiệp và lạm phát gia tăng, đồng thời thiếu hụt các nhu yếu phẩm cơ bản hàng ngày như thực phẩm, nước uống và thuốc men, đã ảnh hưởng xấu đến việc thụ hưởng các quyền con người cơ bản của người dân ở các quốc gia bị trừng phạt, bao gồm cả quyền được sống, được tồn tại và được khỏe mạnh.
Các biện pháp trừng phạt có mục tiêu do Hoa Kỳ áp đặt chủ yếu nhằm vào các cá nhân hoặc tổ chức cụ thể, thường sử dụng các biện pháp như phong tỏa tài sản, cấm đi lại và bao gồm các mục tiêu trong các danh sách trừng phạt khác nhau. Những thách thức về nhân quyền do các biện pháp trừng phạt có mục tiêu đặt ra chủ yếu tập trung vào việc tước đoạt quyền sở hữu và quyền tự do đi lại, thiếu quy trình hợp pháp và vấn đề tương xứng do xu hướng quay trở lại các biện pháp trừng phạt toàn diện.
2. Quy định của luật nhân quyền quốc tế về các biện pháp trừng phạt kinh tế đơn phương
Đã có những điều khoản liên quan đến mối quan hệ giữa các biện pháp trừng phạt và nhân quyền ở cấp độ Liên Hợp Quốc, chẳng hạn như Tuyên bố và Chương trình Hành động Viên kêu gọi các quốc gia kiềm chế các biện pháp đơn phương cản trở việc thực hiện đầy đủ các quyền con người được quy định trong Công ước chung. Tuyên ngôn Nhân quyền và các văn kiện quốc tế về nhân quyền. Nhiều công ước quốc tế về quyền con người cũng đặt việc bảo vệ quyền con người ở một vị trí quan trọng. Ví dụ, Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị quy định rằng quyền sống không bị tước đoạt một cách tùy tiện, và Công ước quốc tế về các quyền kinh tế, xã hội và văn hóa đảm bảo quyền của mọi người có mức sống và sức khỏe phù hợp. Đồng thời, Công ước cũng yêu cầu các quốc gia thành viên nỗ lực hết sức để thực hiện các bước hoặc thông qua sự hỗ trợ và hợp tác quốc tế để từng bước thực hiện các quyền được công nhận trong Công ước. Rõ ràng, các biện pháp trừng phạt kinh tế hoàn toàn không phù hợp với yêu cầu hỗ trợ và hợp tác quốc tế.
Kể từ những năm 1980, Liên Hợp Quốc đã liên tục xem xét tác động tiêu cực của các biện pháp trừng phạt kinh tế đơn phương đối với nhân quyền và đã thực hiện một loạt biện pháp để điều chỉnh nó. Ví dụ, Liên hợp quốc đã thông qua nhiều nghị quyết về các vấn đề như “Nhân quyền và các biện pháp cưỡng chế đơn phương,” lên án tác động tiêu cực của các biện pháp trừng phạt kinh tế đơn phương đối với nhân quyền; đưa ra một “bài kiểm tra sáu hướng” để đánh giá các biện pháp trừng phạt kinh tế đơn phương, nhằm đưa các vấn đề nhân quyền và nhân đạo liên quan đến các biện pháp trừng phạt vào đối thoại quốc tế; thành lập Báo cáo viên đặc biệt về tác động tiêu cực của các biện pháp cưỡng chế đơn phương đối với việc thụ hưởng quyền con người để thu thập mọi thông tin liên quan đến việc vi phạm quyền con người bằng các biện pháp cưỡng chế đơn phương và nghiên cứu các xu hướng liên quan, diễn biến và thách thức; kêu gọi ra Tuyên bố về các biện pháp cưỡng chế đơn phương và pháp quyền nhằm thiết lập sự đồng thuận quốc tế về bảo vệ quyền con người tối thiểu phải được áp dụng khi áp dụng các biện pháp cưỡng chế đơn phương. Dự thảo tuyên bố vẫn đang được xem xét.
3. Triển vọng điều chỉnh các biện pháp trừng phạt kinh tế đơn phương trong khuôn khổ của Liên hợp quốc
Cộng đồng quốc tế đã đồng thuận rằng các biện pháp trừng phạt kinh tế đơn phương do Hoa Kỳ thực hiện gây ra những rủi ro nhân quyền đáng kể. Ngoài sự ngăn chặn của các công ước quốc tế về nhân quyền và các biện pháp đã được LHQ thông qua, LHQ cần tăng cường sức mạnh cưỡng chế của mình đối với việc ra quyết định tập thể về các biện pháp trừng phạt kinh tế trong tương lai và điều chỉnh các biện pháp trừng phạt kinh tế đơn phương trong khuôn khổ của LHQ.
Thứ nhất, thiết lập cơ chế xem xét tính hợp pháp của các biện pháp trừng phạt kinh tế đơn phương. Đẩy nhanh việc xây dựng các quy tắc quốc tế liên quan đến các biện pháp trừng phạt kinh tế đơn phương, đặc biệt là xác nhận các tiêu chuẩn hợp pháp và hợp lý của nó, đồng thời hạn chế sự phổ biến của các biện pháp trừng phạt kinh tế đơn phương thông qua việc thúc đẩy sự đồng thuận quốc tế về các biện pháp trừng phạt kinh tế đơn phương.
Thứ hai, thiết lập các tiêu chuẩn nhân quyền tối thiểu để áp dụng các biện pháp trừng phạt kinh tế đơn phương. Liên Hợp Quốc đang cố gắng thiết lập các tiêu chuẩn nhân quyền tối thiểu đối với việc sử dụng các biện pháp trừng phạt kinh tế đơn phương, trong đó yêu cầu làm rõ nghĩa vụ nhân quyền của các quốc gia áp dụng các biện pháp trừng phạt càng sớm càng tốt và thiết lập cơ chế đánh giá tác động nhân quyền đối với các biện pháp trừng phạt kinh tế.
Thứ ba, tăng cường thực thi quyết định tập thể của Liên hợp quốc về các biện pháp trừng phạt kinh tế. Hiến chương Liên Hợp Quốc trao cho Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc trách nhiệm duy trì hòa bình và an ninh quốc tế, cũng như quyền ra quyết định cưỡng chế tập thể và khả năng thực thi các biện pháp trừng phạt. Điều này không chỉ trấn áp hiệu quả các hành vi sai trái quốc tế, mà còn kiểm soát và điều tiết hiệu quả các biện pháp trừng phạt. Tăng cường quyền thực thi của LHQ đối với việc ra quyết định tập thể về các biện pháp trừng phạt kinh tế và thực hiện các biện pháp trừng phạt kinh tế một cách thống nhất trong khuôn khổ của LHQ có thể hạn chế việc lạm dụng các biện pháp trừng phạt kinh tế đơn phương.
Các biện pháp trừng phạt kinh tế đơn phương do Mỹ áp đặt chắc chắn vi phạm một số quy định của Dự luật Nhân quyền Quốc tế hay luật tục đang được luật nhân quyền quốc tế điều chỉnh mạnh mẽ. Những nỗ lực chung của cộng đồng quốc tế nhằm điều chỉnh các lệnh trừng phạt kinh tế đơn phương do Mỹ áp đặt trong khuôn khổ LHQ trong thời gian tới có thể vượt qua những hạn chế trong phản ứng của mỗi nước trước các lệnh trừng phạt.
