Những nhân vật mang màu sắc dân túy – như Donald Trump ở Mỹ, Boris Johnson ở Anh, và nhiều lãnh tụ chống Cộng ở Việt Nam – đã dùng phương thức nào để kích động đám đông trong những giai đoạn khủng hoảng? “Những nhà Tiên tri Nói dối” (Prophets of Deceit), cuốn sách xuất bản năm 1949 của hai nhà xã hội học Leo Lowenthal và Norbert Guterman, đã đưa ra một lý giải thú vị cho câu hỏi đó.
- Bối cảnh của cuốn sách
Trong thập niêm 1930, một số nhà xã hội học Marxist thuộc Trường phái Frankfurt ở Đức – như Max Horkheimerm, Theodor W. Adorno, Leo Lowenthal… – đã di cư sang Mỹ để tránh sự truy bức của chính quyền Hitler. Năm 1943, họ cộng tác với Ủy ban người Do Thái Hoa Kỳ để điều tra chủ nghĩa bài Do Thái ở Mỹ và xuất bản một nghiên cứu nhiều tập. Nhóm nghiên cứu cho rằng vào thời điểm đó, một làn sóng bài ngoại, phân biệt chủng tộc và độc tài đang có nguy cơ xuất hiện ở Mỹ, do ảnh hưởng của những kẻ kích động và thao túng đám đông. Adorno cũng tin rằng mối nguy lớn nhất đối với nền dân chủ Mỹ nằm ở ngành công nghiệp văn hóa – với những phương tiện như điện ảnh, phát thanh, truyền hình – vì guồng máy kinh doanh này tự tạo ra sự rập khuôn, gạt bỏ bất đồng chính kiến và làm câm lặng tư tưởng, dù có hay không bị kiểm duyệt.
Năm 1949, nhóm nghiên cứu cho ra mắt cuốn “Những nhà Tiên tri Nói dối”, như tập đầu tiên trong “Bộ sách Nghiên cứu về Định kiến” (Studies in Prejudice Series) của Ủy ban Do Thái Hoa Kỳ. Cuốn sách xuất phát từ kết quả của một nghiên cứu về những bài viết và chương trình phát thanh của các nhóm phát xít hoạt động ở Mỹ trong hai thập niên 1930 và 1940, được phân tích dưới góc nhìn tâm lý xã hội.
- Tóm tắt nội dung sách
Cuốn sách cho rằng các nhóm phát-xít ở Mỹ thường soạn thông điệp tuyên truyền theo một mô hình gồm 4 bộ phận – là “Bất mãn”, “Kẻ địch”, “Lãnh tụ”, “Phong trào”.
Theo đó, kẻ kích động chính trị phải tận dụng những “Bất mãn” xã hội có thật, xuất phát từ các nguyên nhân phức tạp. Chúng bao gồm “những căng thẳng áp đặt lên cá nhân bởi các biến đổi sâu sắc đang diễn ra trong cấu trúc kinh tế và xã hội – như việc thay các nhà sản xuất nhỏ độc lập bằng những bộ máy quan liêu công nghiệp khổng lồ, sự suy tàn. của gia đình phụ quyền, sự tan vỡ của các mối quan hệ cá nhân cơ bản giữa người với người trong một thế giới ngày càng cơ giới hóa, việc thay các khuôn mẫu truyền thống bằng văn hóa đại chúng…”.
Thay vì làm rõ những nguyên nhân phức tạp đó, kẻ kích động tuyên truyền rằng những khó khăn mà người dân đang gặp phải là kết quả của một “âm mưu chính trị toàn diện và được lên kế hoạch cẩn thận”, xuất phát từ những “Kẻ địch” cụ thể, mà hắn gọi là “những kẻ thù của quốc gia”. “Kẻ địch” có thể bao gồm “nước ngoài”, “người nhập cư”, “bọn Marxist”, “bọn thiên tả”… Thế giới được chia đôi thành hai phe thiện-ác, địch-ta, trong đó “Kẻ địch” được mô tả là xấu xa, thoái hóa từ trong bản chất.
Tiếp đó, kẻ kích động tuyên truyền rằng cuộc khủng hoảng chỉ có thể được giải quyết bằng một phương thức duy nhất: đánh bại “Kẻ địch” bằng một “Phong trào” tập hợp những người tuân phục “Lãnh tụ”. Họ đòi hỏi “Phong trào” phải đông đảo, chiếm ít nhất 75% tổng số dân. Họ mô tả “Lãnh tụ” như một người sở hữu những năng lực đặc biệt, “vừa là một người dân bình thường (…) vừa vượt xa những người dân thường”. Theo cách này, kẻ kích động biến mọi xung lực trong xã hội thành một phong trào phục tùng lãnh tụ, trong cuộc chiến chống lại các “kẻ thù của đất nước”.
Cuốn sách cho rằng cần phân biệt những kẻ kích động kiểu này với các nhà cải cách hoặc nhà cách mạng. Trong khi những nhà cải cách, nhà cách mạng tìm cách thay đổi xã hội, và có tầm nhìn rõ ràng về mục tiêu của mình, những kẻ kích động chỉ khước từ hiện trạng xã hội, và hướng bức xúc vào những nhóm người không hẳn là nguyên nhân của khủng hoảng. Vì không hiểu nguyên nhân của khủng hoảng, kẻ kích động không giải quyết được khủng hoảng, mà chỉ khiến nó trầm trọng thêm do xung đột giữa các bộ phận trong xã hội. Ngoài ra, không khí bất dung và sự tập trung quyền lực xung quanh “Lãnh tụ”cũng khiến nền chính trị dịch chuyển theo hướng độc đoán.
- Sự trở lại của những nhà tiên tri giả
Những kẻ kích động đám đông thường chỉ hoạt động bên lề của nền chính trị Mỹ. Dù vậy, nhóm tác giả cảnh báo rằng trong một số tình huống nhất định, như khi tầng lớp trung lưu của Mỹ bị đẩy vào thế bất an, một bộ phận đáng kể người dân có thể chịu ảnh hưởng từ các thủ thuật thao túng tâm lý của kẻ kích động.
Nhận xét này dường như ứng với lần đắc cử năm 2016 của Tổng thống Mỹ Donald Trump. Do thất vọng trước một trật tự quốc tế, cùng một cuộc cách mạng công nghệ làm gia tăng khoảng cách giàu nghèo và những lời hứa suông của “giới tinh hoa chính trị”, phân nửa cử tri Mỹ đã đặt niềm tin vào một “Lãnh tụ” biết hướng sự thù ghét vào Trung Quốc, các nhóm sắc tộc, tôn giáo thiểu số, giới báo chí và giới chuyên gia. Đa số “đối lập dân chủ” Việt Nam – vốn sống dựa vào việc đổ lỗi cho Trung Quốc và cho chính phủ, đếch cần biết nguyên nhân và giải pháp của các vấn đê trong xã hội – cũng nhanh chóng trở thành một phần trong guồng máy tuyên truyền độc đoán của “Lãnh tụ” này.
Xu hướng dân túy của Trump sẽ còn có ảnh hưởng ở Mỹ, chừng nào chính quyền Joe Biden chưa tìm ra giải pháp cho cuộc khủng hoảng mà nước Mỹ đang phải đối mặt.
Hiếu Ngọc
