Trước thực trạng tình hình mua bán người diễn biến phức tạp, Quốc hội, Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ đã quan tâm, chỉ đạo sâu sát công tác hỗ trợ nạn nhân bị mua bán trở về. Quốc hội đã ban hành 03 Luật (Luật phòng, chống mua bán người năm 2012, Bộ luật Hình sự năm 2015, Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015); Chính phủ ban hành 02 Nghị định là Nghị định 62 năm 2012 và Nghị định 09 năm 2013. Thủ tướng Chính phủ ban hành 02 Quyết định (Quyết định số 1427 năm 2011 và 2546 năm 2015, phê duyệt Chương trình hành động phòng, chống mua bán người giai đoạn 2011-2015 và giai đoạn 2016-2020.
Theo chức năng, nhiệm vụ được phân công, Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội đã chủ trì, phối hợp với các Bộ, ngành liên quan xây dựng 03 Thông tư, Thông tư liên tịch. Cụ thể là: Thông tư liên tịch số 134 năm 2013 của Bộ Tài Chính và Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội hướng dẫn nội dung, mức chi cho công tác hỗ trợ nạn nhân. Năm 2019, thay thế bằng Thông tư số 84/2019/TT-BTC ngày 27/11/2019, có hiệu lực thi hành từ 01/01/2020; Thông tư liên tịch số 01 năm 2014 của Bộ Công an, Bộ Quốc phòng, Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội và Bộ Ngoại giao hướng dẫn trình tự, thủ tục và quan hệ phối hợp trong việc xác minh, xác định, tiếp nhận và trao trả nạn nhân bị mua bán; Thông tư số 35 năm 2013 của Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội hướng dẫn thi hành một số điều của Nghị định số 09.
– Có thể khẳng định, hệ thống văn bản hướng dẫn và thi hành Luật phòng, chống mua bán người cơ bản đồng bộ, có tính khả thi, tạo khung pháp lý thuận lợi để thực hiện công tác tiếp nhận và hỗ trợ nạn nhân bị mua bán trở về hoà nhập cộng đồng. Các Bộ, ngành liên quan đã xây dựng các quy trình, quy chuẩn rõ ràng về công tác xác minh, tiếp nhận bảo vệ nạn nhân bị mua bán trong nước và mua bán ra nước ngoài; ban hành các chính sách, chế độ cụ thể để hỗ trợ nạn nhân hòa nhập cộng đồng.
– Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội đã ban hành Quyết định số 1724 năm 2012 và Quyết định số 1057 năm 2016 phê duyệt Đề án “Tiếp nhận, xác minh, bảo vệ và hỗ trợ nạn nhân bị mua bán” giai đoạn 2011-2015 và giai đoạn 2016-2020.
– Ngoài ra, Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội cũng ban hành nhiều văn bản chỉ đạo các địa phương đẩy mạnh công tác tuyên truyền, tập huấn nâng cao năng lực cho cán bộ làm công tác hỗ trợ nạn nhân; phối hợp với các tổ chức quốc tế trong hỗ trợ nạn nhân bị mua bán trở về và thực hiện tốt công tác thanh tra, kiểm tra công tác hỗ trợ nạn nhân; chỉ đạo lồng ghép việc hỗ trợ nạn nhân với các chương trình giảm nghèo, đào tạo nghề, giải quyết việc làm, phòng chống tệ nạn xã hội, bình đẳng giới, bảo vệ trẻ em.
Chế độ chính sách hỗ trợ nạn nhân bị mua bán
* Tại cơ sở bảo trợ xã hội/ cơ sở hỗ trợ nạn nhân (thời gian tối đa 90 ngày)
Nạn nhân sau khi được tiếp nhận tại cơ sở bảo trợ xã hội/ cơ sở hỗ trợ nạn nhân (sau đây gọi chung là cơ sở) được xem xét, trợ cấp quần áo, vật dụng sinh hoạt cá nhân cần thiết. Đồng thời, được hưởng các dịch vụ chăm sóc, hỗ trợ sau:
– Bố trí nơi ăn, ở riêng biệt cho phụ nữ và trẻ em. Trường hợp không có người lớn đi kèm trẻ em thì Giám đốc cơ sở phải bố trí người chăm sóc trực tiếp đối với trẻ em.
– Đối với nạn nhân chưa có thẻ bảo hiểm y tế: trong thời gian lưu trú tại cơ sở được cấp thẻ bảo hiểm y tế miễn phí theo Khoản 2 Điều 26 Nghị định số 136/2013/NĐ-CP; Hỗ trợ tiền thuốc thông thường: Trong thời gian nạn nhân lưu trú tại cơ sở không ký hợp đồng khám bệnh, chữa bệnh bảo hiểm y tế được hỗ trợ tiền thuốc thông thường theo thực tế phát sinh. Trường hợp nạn nhân bị ốm nặng phải chuyển đến cơ sở y tế điều trị thì việc thanh toán chi phí khám bệnh, chữa bệnh tại cơ sở y tế thực hiện theo quy định của pháp luật bảo hiểm y tế; Trường hợp nạn nhân chết trong thời gian lưu trú tại cơ sở, sau 24 (hai mươi bốn) giờ, kể từ khi có kết luận của các cơ quan có thẩm quyền mà thân nhân không đến kịp hoặc không có điều kiện mai táng thì cơ sở có trách nhiệm tổ chức mai táng. Chi phí giám định pháp y, chi phí mai táng thực hiện theo quy định đối với đối tượng tại các Trung tâm bảo trợ xã hội.
– Tư vấn tâm lý, tham vấn cá nhân và nhóm; giới thiệu và liên hệ với các Trung tâm trợ giúp pháp lý để giúp nạn nhân tìm hiểu về các quy định của pháp luật, chính sách liên quan đến quyền và lợi ích của họ.
– Giáo dục, hướng nghiệp; liên hệ, giới thiệu, hỗ trợ nạn nhân tham gia các chương trình dạy nghề miễn phí do các tổ chức, cá nhân cung cấp, trong hoặc ngoài cơ sở.
– Hỗ trợ cơ quan thi hành pháp luật phỏng vấn nạn nhân liên quan đến việc bị mua bán và bảo vệ quyền hợp pháp của nạn nhân trong quá trình tố tụng. Trường hợp nạn nhân là trẻ em, cần có cán bộ Cơ sở làm người giám hộ khi tiếp cận với cơ quan thi hành pháp luật.
– Đánh giá khả năng tái hòa nhập cộng đồng của nạn nhân về mức độ ổn định tâm lý, định hướng việc làm, quan hệ gia đình, môi trường cộng đồng, kỹ năng phòng ngừa tái bị mua bán.
– Kết hợp chặt chẽ với cơ quan Công an, Lao động – Thương binh và Xã hội ở các địa phương để liên hệ với gia đình hoặc người thân của nạn nhân trước khi họ trở về gia đình. Đối với trường hợp là trẻ em, trong vòng 20 ngày trước khi hết thời hạn, Giám đốc cơ sở có trách nhiệm thông báo cho thân nhân (là cha mẹ hoặc người giám hộ được Ủy ban nhân dân cấp xã công nhận) đưa trở về nơi thân nhân cư trú hoặc bố trí cán bộ đưa về bàn giao cho gia đình có sự giám sát của Ủy ban nhân dân cấp xã, làm biên bản bàn giao trẻ em về tái hòa nhập cộng đồng.
* Tại cộng đồng
– Nạn nhân được miễn, giảm học phí và hỗ trợ chi phí học tập theo quy định tại Nghị định số 86/2015/NĐ-CP ngày 02 tháng 10 năm 2015 của Chính phủ quy định về cơ chế thu, quản lý học phí đối với cơ sở giáo dục thuộc hệ thống giáo dục quốc dân và chính sách miễn, giảm học phí, hỗ trợ chi phí học tập năm học 2015 – 2016 đến năm học 2020 – 2021, Nghị định số 145/2018/NĐ-CP ngày 16 tháng 10 năm 2018 của Chính phủ sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 86/2015/NĐ-CP và văn bản hướng dẫn Nghị định.
– Trường hợp nạn nhân học nghề trình độ sơ cấp và dưới 3 tháng được hỗ trợ một lần chi phí học nghề. Mức hỗ trợ theo chi phí đào tạo nghề ngắn hạn tương ứng tại các cơ sở đào tạo nghề ở địa phương nhưng tối đa không vượt quá mức quy định tại khoản 1 Điều 7 Thông tư số 152/2016/TT-BTC ngày 17 tháng 10 năm 2016 của Bộ Tài chính quy định quản lý và sử dụng kinh phí hỗ trợ đào tạo trình độ sơ cấp và đào tạo dưới 03 tháng.
– Chi hỗ trợ một lần tiền trợ cấp khó khăn ban đầu đối với nạn nhân thuộc hộ nghèo khi trở về nơi cư trú mức tối thiểu là 1.000.000 đồng/người (hộ nghèo được hỗ trợ là hộ nghèo theo tiêu chí thu nhập).
* Đối với nạn nhân trong thời gian chờ thu xếp về nước do cơ quan đại diện Việt Nam ở nước ngoài thực hiện
– Trong thời gian chờ xác minh và làm các thủ tục giấy tờ cần thiết để về nước, trong trường hợp nạn nhân không có khả năng chi trả được hỗ trợ nhu cầu thiết yếu và chi phí đi lại theo quy định tại Điều 33 Luật Phòng, chống mua bán người. Nội dung và mức hỗ trợ cụ thể là: Tiền ăn, chỗ ở tạm thời cho nạn nhân; Hỗ trợ quần áo, vật dụng sinh hoạt cá nhân cần thiết, trợ giúp phương tiện đi lại tại nước sở tại và các chi phí cần thiết khác liên quan đến cấp giấy tờ, làm thủ tục về nước như: lệ phí lưu trú quá hạn, lệ phí sân bay, lệ phí cấp giấy tờ về nước, chi phí bảo đảm an ninh, chi phí dịch thuật. Mức chi do Thủ trưởng cơ quan đại diện Việt Nam ở nước ngoài quyết định và theo chứng từ chi tiêu thực tế trên tinh thần tiết kiệm nhất; Chi phí mua vé máy bay, tàu, xe đối với nạn nhân có nguyện vọng trở về nơi cư trú mà không có khả năng chi trả (do cơ quan đại diện Việt Nam ở nước ngoài mua và cấp cho nạn nhân) theo giá vé phương tiện công cộng thông thường để đưa nạn nhân về đến cửa khẩu, biên giới đường không, đường bộ, đường thủy; Trong thời gian chờ thu xếp về nước, nếu nạn nhân bị ốm phải điều trị tại các bệnh viện sở tại thì cơ quan đại diện Việt Nam ở nước ngoài tập hợp các khoản chi phí kèm theo chứng từ cần thiết theo quy định để xem xét hỗ trợ chi trả cho từng trường hợp cụ thể. Trường hợp nạn nhân chết thì cơ quan đại diện Việt Nam ở nước ngoài xem xét, hỗ trợ chi phí mai táng/hỏa táng hoặc chi phí vận chuyển thi hài/di hài nạn nhân về nước
Trong năm 2020, Bộ LĐTBXH phối hợp với các Bộ, ngành có liên quan xây dựng trình Chính phủ dự thảo Nghị định quy định chi tiết thi hành một số điều và biện pháp thi hành của Luật phòng, chống mua bán người (thay thế nghị định số 09/2013/NĐ-CP ngày 11/01/2013 quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật phòng, chống mua bán người), trong đó, tập trung vào việc sửa đổi chế độ chính sách và dịch vụ hỗ trợ nạn nhân, nhằm hướng đến mục tiêu hỗ trợ tốt hơn cho nạn nhân bị mua bán trở về, giúp họ dễ dàng tiếp cận với các dịch vụ hỗ trợ và ổn định cuộc sống, hòa nhập cộng đồng.
Những thay đổi cụ thể bao gồm: (1) Về đối tượng được hưởng các chế độ hỗ trợ: Mở rộng thêm đối tượng là người nước ngoài bị mua bán và trao trả qua Việt Nam; (2) Trước đây, NĐ 09 quy định chỉ nạn nhân là trẻ em khi trở về nơi cư trú mới có người đưa về. Nhưng dự thảo Nghị đinh mới quy định, trong những trường hợp cần thiết, để đảm bảo an toàn cho nạn nhân, các cơ quan bố trí người đưa nạn nhân về gia đình hoặc nơi cư trú; (3) Tăng thời gian hỗ trợ phục hồi tại cơ sở hỗ trợ nạn nhân, cơ sở trợ giúp xã hội từ 2 tháng lên 3 tháng; (4) Nạn nhân được cấp thẻ bảo hiểm y tế miễn phí trong thời gian hỗ trợ phục hồi tại cơ sở bảo trợ xã hội, cơ sở hỗ trợ nạn nhân; (5) Bổ sung đối tượng nạn nhân thuộc hộ cận nghèo được miễn học phí, hỗ trợ chi phí học tập, hỗ trợ một lần tiền trợ cấp khó khăn ban đầu; thay vào đó quy định tất cả các nạn nhân, nếu có nhu cầu và đề nghị thì đều được miễn học phí, hỗ trợ chi phí học tập, hưởng hỗ trợ một lần tiền trợ cấp khó khăn ban đầu; (6) Đối với mức trợ cấp khó khăn ban đầu, quy định mức tối thiểu 1tr đồng và được hỗ trợ không quá 3 tháng. Trước đây, quy định chỉ hỗ trợ 1 lần; (7). Bỏ quy định, trong thời gian 12 tháng, kể từ ngày được xác định là nạn nhân, nạn nhân hoặc gia đình làm đơn đề nghị hỗ trợ học văn hóa, học nghề, trợ cấp khó khăn ban đầu; (8) Bổ sung chi phí phiên dịch cho nạn nhân là người nước ngoài hoặc người dân tộc thiểu số trong quá trình tiếp nhận và hỗ trợ nạn nhân; (9) Nhằm đa dạng hóa các hình thức, dịch vụ hỗ trợ nạn nhân, dự thảo Nghị định quy định 01 điều về đường dây nóng hỗ trợ nạn nhân.
