Những thách thức trong xử lý vi phạm quyền.
Các quyền kinh tế, xã hội, văn hóa gồm: các quyền lao động, quyền an sinh và bảo trợ xã hội, bảo vệ và trợ giúp gia đình, quyền có mức sống thích đáng, quyền về y tế, quyền được giáo dục, các quyền văn hóa… Những quyền này liên quan đến những điều kiện kinh tế – xã hội – văn hóa cơ bản cần thiết để mỗi cá nhân có cuộc sống trong nhân phẩm và tự do. Thực tế những năm gần đây cho thấy, nhiều quyền thuộc nhóm này đã được phán xử bởi các cơ quan tư pháp của quốc gia và khu vực nhằm bảo đảm tốt hơn quyền con người, xử lý vi phạm quyền.
Dấu hiệu các vi phạm quyền.
Quyền kinh tế, xã hội, văn hóa được ghi nhận một cách phổ biến và rộng rãi trong hiến pháp và hệ thống pháp luật của nhiều quốc gia và trong nhiều văn kiện nhân quyền quốc tế và khu vực như: Tuyên ngôn thế giới về quyền con người 1948 (UDHR), Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị 1966 (ICCPR), Công ước quốc tế về các quyền kinh tế, xã hội và văn hóa 1966 (ICESCR). Nhiều quyền thuộc nhóm này đã được phán xử bởi các cơ quan tư pháp của quốc gia và khu vực. Đây chính là minh chứng cho khả năng tài phán (phân định đúng sai) của nhóm quyền này.
Trong Bình luận chung (General Comment) số 3 của Ủy ban về các quyền kinh tế, xã hội và văn hóa (CESCR), Ủy ban cho rằng, ICESCR cũng đặt ra những nghĩa vụ phải thực hiện với hiệu quả tức thời, đó là: đảm bảo những quyền phù hợp được thực thi mà “không có sự phân biệt” và các biện pháp hướng tới mục tiêu “thực hiện từng bước” phải được thực thi nhanh chóng trong một thời gian hợp lý. xử lý vi phạm quyền
Trong Bình luận chung số 9, CESCR cho rằng, các điều khoản “có thể thực hiện ngay” có thể được tòa án áp dụng ngay mà không cần có những hướng dẫn cụ thể hơn, và ở nhiều quốc gia, điều này phụ thuộc vào các tòa án chứ không thuộc thẩm quyền của cơ quan lập pháp hay hành pháp. Như vậy, ICESCR rõ ràng đặt ra các nghĩa vụ phải có hành động ngay lập tức, và nó là căn cứ để xác định sự vi phạm nghĩa vụ của quốc gia.
Nhìn chung, trong cơ chế thực thi ICESCR mà nòng cốt là CESCR, một trong những nhiệm vụ trọng tâm là làm sáng tỏ nội dung của các điều khoản trong ICESCR.
Các trường hợp vi phạm nghĩa vụ trong ICESCR (trừ nghĩa vụ báo cáo) được CESCR xem xét trên cơ sở những chỉ dẫn trong các Bình luận chung có liên quan, và theo hai nhóm dấu hiệu: vi phạm do hành động xâm phạm và vi phạm do không có hành động cần thiết.
Thứ nhất, vi phạm xảy ra thông qua các hành động trực tiếp của nhà nước hoặc các chủ thể khác bởi nhà nước quy định không đầy đủ.
Trong Bình luận chung về những quyền cụ thể, CESCR đưa ra những minh họa cụ thể về việc nhà nước vi phạm do hành động. Chẳng hạn, trong Bình luận chung số 13 về được quyền giáo dục, CESCR minh họa: “Ban hành… những quy định pháp luật có tính chất phân biệt đối xử với những cá nhân hoặc nhóm cụ thể dựa trên những nền tảng đã bị cấm về giáo dục; sử dụng giáo trình không phù hợp với những mục tiêu giáo dục nêu tại Điều 13(1); cấm các cơ sở giáo dục tư nhân; khước từ tự do học thuật của cán bộ giảng dạy và người học…”
Thứ hai, vi phạm do những thiếu sót hay thất bại của các nhà nước trong việc thực hiện các biện pháp cần thiết phát sinh từ những nghĩa vụ pháp lý:
nghĩa vụ tôn trọng, nghĩa vụ bảo vệ, nghĩa vụ tức thời. CESCR cũng đã đưa ra một số minh họa, như vi phạm do không hành động theo nghĩa vụ cơ bản tối thiểu (được giải thích rõ hơn trong các Bình luận chung) với quyền có lương thực xảy ra khi nhà nước để cho bất kỳ ai bị thiếu đói; với quyền về giáo dục là không áp dụng hệ thống giáo dục tiểu học phổ cập bắt buộc và miễn phí; với quyền về sức khỏe là không có hệ thống dịch vụ chăm sóc y tế và các chương trình chống các căn bệnh truyền nhiễm cơ bản,…
Sự phân định một vi phạm là do hành động hay không hành động sẽ được CESCR xem xét theo các dấu hiệu chủ ý của các quốc gia hay do điều kiện bất khả kháng, đặc biệt trong mối tương quan với việc sử dụng hiệu quả “tối đa nguồn lực sẵn có”. Khi kết luận một vi phạm đã xảy ra, CESCR sẽ yêu cầu quốc gia có các biện pháp khắc phục và có thể đưa ra một số biện pháp khuyến nghị cụ thể. CESCR cũng thường yêu cầu quốc gia báo cáo về việc thực hiện các biện pháp khắc phục đó.
CESCR cũng có thể cử ủy viên đến thăm quốc gia để giám sát tình trạng vi phạm và đưa ra những hỗ trợ kỹ thuật với sự chấp thuận của quốc gia thành viên.
Xử lý vi phạm còn nhiều thách thức
Những thách thức đối với việc xử lý các vi phạm về các quyền kinh tế-xã hội-văn hóa bằng tòa án chủ yếu liên quan đến vấn đề thủ tục/tố tụng.
Thứ nhất, các thẩm phán thiếu khả năng chuyên môn để đối diện, giải quyết những xung đột liên quan đến các vấn đề về quyền KT-XH-VH. Những giả định này không hoàn toàn đúng.
Nếu có thể xác định rõ các trách nhiệm xuất phát từ các nghĩa vụ về quyền KT-XH-VH, thì vai trò của thẩm phán cũng không khác trong bất cứ các vụ việc khác: xác định trách nhiệm có được chủ thể có trách nhiệm tuân thủ hay không. Hơn nữa, việc xét xử về những vấn đề chuyên môn phức tạp tất nhiên có thể lưu tâm tới sự trợ giúp của những chứng cứ chuyên môn thích hợp, như trong bất cứ lĩnh vực nào khác. Do đó, không có lý do gì để không trao cho các thẩm phán quyền xét xử trong các lĩnh vực như sức khỏe, giáo dục, nhà ở hay lương thực. Ngoài ra, trong việc xét xử, thẩm phán phải tuân theo một quy trình thủ tục tố tụng mà hạn chế sự tùy nghi của họ. Nó cũng đòi hỏi sự thận trọng tư pháp trước khi can thiệp vào những vấn đề chủ yếu được trao cho nhánh các cơ quan chính trị của nhà nước. Các phán quyết luôn có thể bị kháng nghị, do đó nó bảo đảm khi vấn đề được đưa tới tòa án phúc thẩm cuối cùng, thì mọi vấn đề đã được hoàn toàn phơi bày rõ và có thể được điều chỉnh cho phù hợp. xử lý vi phạm quyền
Thứ hai, nhánh tư pháp thiếu khả năng thể chế để buộc nhánh các cơ quan chính trị của nhà nước tuân thủ thực thi các phán quyết về quyền KT-XH-VH.
Do đó, sự mở rộng quyền tư pháp trong các lĩnh vực này, ngay cả khi với chủ ý tốt, có thể làm xói mòn tính chính danh của tư pháp nếu các phán quyết được đưa ra có hiệu lực yếu hoặc không thể được thực thi. Các chủ thể quyền có thể mất niềm tin vào tư pháp và chuyển sang các kênh chính trị để khiếu nại của mình được chấp nhận. Trên thực tế, trọng tâm của tranh luận này đó là vị thế yếu của nhánh tư pháp trước nhánh các cơ quan chính trị. Sự bất tuân các phán quyết của tư pháp trong lĩnh vực nhân quyền (dân sự – chính trị, hay kinh tế – văn hóa – xã hội), hay trong bất cứ lĩnh vực nào khác, không dẫn tới nghi ngờ về tính tài phán của quyền hay khả năng bảo vệ của tư pháp, mà là sự thiếu sót của hệ thống pháp luật.
Thứ ba, sự không thích hợp của phiên điều trần hay xét xử như một diễn đàn cho sự thảo luận và đặt ra những bồi thường chính sách công trong các vấn đề liên quan đến quyền KT-XH-VH.
Tranh chấp trong lĩnh vực quyền KT-XH-VH dẫn tới nguy cơ bóp méo tính hợp pháp của chính sách công và mang tới những kết quả không mong muốn, như là đảo lộn các quyết định ưu tiên được chấp nhận dựa trên cơ sở thông tin đầy đủ, can thiệp vào việc phân phối dịch vụ, hoặc điều chỉnh hay thay đổi sự phân phối nguồn lực khan hiếm đã được quyết định trước đó bởi những cơ quan chính trị có trách nhiệm.
Tuy nhiên, các tranh chấp phức tạp không phải là một đặc trưng tất yếu của các quyền KT-XH-VH, và cũng không chỉ riêng biệt liên kết tới nhóm quyền này. Có rất nhiều ví dụ về các vụ việc tranh chấp phức tạp ở cấp độ quốc gia và quốc tế về các quyền dân sự – chính trị, như: phân biệt đối xử về chủng tộc, vi phạm quyền của các tù nhân,… đặt ra thách thức đối với việc cải cách thủ tục tố tụng cũ cho những trường hợp mới, và điều này có thể thực hiện thông qua các bài học từ sự phát triển của luật so sánh.■
TS. Vũ Công Giao
Trong lĩnh vực luật nhân quyền quốc tế, nghĩa vụ chung cơ bản của các quốc gia là “tôn trọng, bảo vệ và thực hiện/hỗ trợ”. Trong việc đảm bảo các quyền KT-XH-VH, luật nhân quyền quốc tế đặt ra nghĩa vụ cho các quốc gia phải đảm bảo liên tục tiến bộ với tối đa nguồn lực sẵn có, và phải đáp ứng được “những nghĩa vụ cơ bản tối thiểu”. Chẳng hạn, ngay cả trong trường hợp nguồn lực sẵn có bị hạn chế, các quốc gia vẫn phải đảm bảo nghĩa vụ cơ bản tối thiểu bằng việc đưa ra các chương trình mục tiêu với chi phí thấp dành cho các thành viên dễ bị tổn thương trong xã hội.
Năm 2008, Nghị định thư tùy chọn của ICESCR được Đại hội đồng Liên Hợp quốc thông qua, theo đó, các quốc gia thành viên Nghị định thư công nhận thẩm quyền của CESCR xem xét khiếu nại do các cá nhân hoặc nhóm cho rằng họ là nạn nhân của việc vi phạm các quyền trong ICESCR. Điều kiện để khiếu nại được CESCR xem xét là người khiếu nại đã sử dụng hết các cơ chế giải quyết trong nước với hiệu lực thời hạn một năm, ngoại trừ trường được chứng minh là bất khả kháng. Thủ tục giải quyết khiếu nại sẽ được thực hiện theo các quy định trong Nghị định thư. xử lý vi phạm quyền
