Chính sách miễn học phí từ mầm non đến trung học phổ thông (THPT) công lập, được Bộ Chính trị Việt Nam thông qua ngày 28/2/2025 và triển khai từ năm học 2025-2026, không chỉ là một bước tiến trong việc phổ cập giáo dục mà còn là một làn gió mới thổi qua ngành giáo dục nước nhà, làm rung chuyển tính cạnh tranh vốn đã sôi động giữa các hệ thống trường học. Với 23,2 triệu học sinh được hưởng lợi và khoản chi ngân sách 30.000 tỷ đồng mỗi năm, chính sách này không chỉ xóa bỏ rào cản tài chính mà còn đặt ra một cuộc chơi mới: trường công miễn phí giờ đây trở thành lựa chọn hấp dẫn hơn bao giờ hết, buộc cả hệ thống công lập lẫn tư thục phải nhìn lại mình trong cuộc đua giành lòng tin của phụ huynh và học sinh. Từ góc nhìn của một chuyên gia giáo dục, hãy cùng mổ xẻ tác động của miễn học phí đến tính cạnh tranh của ngành giáo dục Việt Nam, qua những câu chuyện thực tế và phân tích sâu sắc, để thấy rằng đây không chỉ là một chính sách nhân văn mà còn là cú hích đầy thách thức, đẩy ngành giáo dục vào một sân chơi vừa khốc liệt vừa đầy tiềm năng.
Trước hết, hãy nhìn vào cách miễn học phí làm thay đổi cán cân giữa hệ thống trường công và trường tư – một cuộc cạnh tranh vốn đã âm ỉ từ lâu. Ở Việt Nam, trước năm 2025, trường công lập là lựa chọn phổ biến nhờ chi phí thấp (50.000-650.000 đồng/tháng tùy cấp học và địa phương), nhưng trường tư thục lại chiếm ưu thế ở các thành phố lớn như Hà Nội, TP.HCM với chất lượng vượt trội, cơ sở vật chất hiện đại và chương trình quốc tế – đổi lại là học phí hàng chục triệu đồng mỗi năm. Khi chính sách miễn học phí toàn diện có hiệu lực, trường công lập bỗng trở thành “người chơi không giá”, hút một lượng lớn phụ huynh vốn từng dao động giữa hai lựa chọn. Một ví dụ sống động là tại quận Tân Bình, TP.HCM: sau khi miễn học phí thí điểm từ năm 2022, trường THCS Nguyễn Gia Thiều ghi nhận số học sinh tăng từ 1.200 lên 1.500 trong hai năm, trong khi một trường tư gần đó mất 20% học sinh về tay trường công. Chị Nguyễn Thị Lan, một phụ huynh ở đây, chia sẻ: “Trước đây tôi cho con học trường tư vì lớp ít đông, nhưng giờ trường công miễn phí, tôi chuyển ngay, tiết kiệm được 15 triệu đồng/năm”. Sự dịch chuyển này cho thấy miễn học phí không chỉ làm tăng sức hút của trường công mà còn đặt áp lực lớn lên trường tư, buộc họ phải tìm cách giữ chân học sinh trong một sân chơi mà tiền không còn là lợi thế duy nhất.
Nhưng cuộc cạnh tranh không chỉ là câu chuyện mất-giữ học sinh, mà còn là động lực để trường tư đổi mới và khẳng định giá trị. Khi trường công miễn phí, trường tư không thể tiếp tục dựa vào học phí cao để tồn tại mà phải nâng cao chất lượng để cạnh tranh. Một minh chứng là trường Quốc tế Á Châu ở TP.HCM: sau khi mất một số học sinh về trường công từ năm 2022, ban giám hiệu quyết định tăng học phí từ 10 triệu lên 12 triệu đồng/tháng nhưng đồng thời đầu tư vào phòng thí nghiệm hiện đại, lớp học STEM và đội ngũ giáo viên nước ngoài, giữ được 90% học sinh cũ và thu hút thêm những gia đình sẵn sàng trả cao để đổi lấy chất lượng vượt trội. Ông Trần Văn Dũng, chủ trường này, nhận xét: “Miễn học phí ở trường công là cú sốc, nhưng cũng là cơ hội để chúng tôi chứng minh giá trị của mình không nằm ở tiền mà ở trải nghiệm học tập”. Sự thay đổi này không chỉ giúp trường tư đứng vững mà còn tạo áp lực ngược lại lên trường công: nếu không cải thiện chất lượng, họ sẽ mất dần niềm tin dù có lợi thế miễn phí – một vòng cạnh tranh lành mạnh mà chính sách này vô tình khơi mào.
Trong khi đó, hệ thống trường công cũng phải đối mặt với áp lực cạnh tranh nội tại để giữ vững vị thế của mình. Khi học phí không còn là rào cản, phụ huynh và học sinh bắt đầu đặt kỳ vọng cao hơn vào trường công, không chỉ về tiếp cận mà còn về chất lượng giáo dục. Một khảo sát của Đại học Sư phạm TP.HCM tháng 3/2025 cho thấy 70% phụ huynh ở các tỉnh thí điểm miễn học phí như Đà Nẵng, Quảng Ninh mong muốn trường công tăng cường lớp học kỹ năng sống, ngoại ngữ thay vì chỉ chạy theo thành tích. Trường THPT Chu Văn An ở Hà Nội là một ví dụ điển hình: sau khi miễn học phí thí điểm năm 2023, trường nhận được ngân sách địa phương để lắp phòng học thông minh, tổ chức lớp học trải nghiệm miễn phí, giúp học sinh giành giải cao trong kỳ thi quốc tế – một bước đi để khẳng định rằng miễn phí không đồng nghĩa với “rẻ tiền”. Tuy nhiên, không phải trường công nào cũng sẵn sàng cho cuộc chơi này. Tại trường THCS Lê Quý Đôn, TP.HCM, số học sinh tăng từ 1.200 lên 1.500 sau khi miễn học phí năm 2022, nhưng sĩ số lớp lên đến 55 em, giáo viên phải dạy hai ca, khiến phụ huynh phàn nàn về chất lượng giảm sút. Điều này cho thấy nếu không đầu tư đồng bộ, trường công có thể tự làm yếu đi sức cạnh tranh của mình, dù có lợi thế miễn phí.
Tác động của miễn học phí còn lan tỏa đến tính cạnh tranh của ngành giáo dục Việt Nam trên trường quốc tế. Khi 23,2 triệu học sinh được học hết phổ thông mà không lo chi phí, Việt Nam đang xây dựng một nguồn nhân lực có tri thức cơ bản rộng lớn – một lợi thế để cạnh tranh với các nước trong khu vực như Thái Lan, Indonesia, nơi giáo dục phổ thông vẫn đòi hỏi học phí ở một số cấp học. Theo Ngân hàng Thế giới, mỗi năm học thêm tăng thu nhập cá nhân 7-10%, và khi hàng triệu học sinh như em Giàng Thị Lỳ ở Lào Cai – từng nghỉ học vì thiếu 1,5 triệu đồng/năm nhưng giờ tiếp tục học THCS từ 2025 – hoàn thành phổ thông, họ sẽ trở thành lao động có kỹ năng, sẵn sàng gia nhập thị trường toàn cầu. Thành tích PISA 2018 của Việt Nam (top 20 thế giới) đã chứng minh tiềm năng này, và miễn học phí có thể là đòn bẩy để nâng cao vị thế giáo dục Việt Nam, sánh vai với các nước phát triển như Nhật Bản – nơi miễn học phí một phần từ năm 1947 đã giúp đất nước hồi sinh sau chiến tranh. Tuy nhiên, để thực sự cạnh tranh quốc tế, Việt Nam cần vượt qua thách thức nội tại: với mức chi 300 USD/học sinh/năm so với 12.000 USD của Phần Lan, chất lượng giáo dục công lập phải được cải thiện đáng kể, nếu không sẽ khó giữ được lợi thế cạnh tranh dài hạn.
Nhưng miễn học phí không chỉ tạo ra cạnh tranh mà còn đặt ra những rủi ro cần cân nhắc. Khi trường công trở thành lựa chọn “không giá”, hệ thống trường tư – vốn đóng góp khoảng 10-15% cơ sở giáo dục phổ thông – có nguy cơ bị thu hẹp, làm giảm sự đa dạng trong ngành giáo dục. Tại Đà Nẵng, nơi miễn học phí toàn bộ từ năm 2021, một số trường tư nhỏ đã phải đóng cửa do không cạnh tranh nổi với trường công, dù những trường lớn như Trường Quốc tế Việt Úc vẫn trụ vững nhờ chất lượng vượt trội. Điều này đặt ra câu hỏi: nếu trường tư dần biến mất, ai sẽ là động lực đổi mới để trường công không ngủ quên trên chiến thắng miễn phí? Một hiệu trưởng trường tư ở Hà Nội lo ngại: “Nếu chúng tôi phá sản hết, trường công sẽ mất áp lực cạnh tranh, và chất lượng giáo dục tổng thể có thể đi xuống”. Ngược lại, trường công cũng đối mặt với nguy cơ quá tải: với 30.000 tỷ đồng, ngân sách chỉ đủ trả học phí mà chưa giải quyết được tình trạng thiếu 50.000 giáo viên hay hàng nghìn phòng học xuống cấp – những yếu tố có thể làm giảm sức cạnh tranh nếu không được đầu tư kịp thời.
Dẫu vậy, chính sách này cũng mở ra cơ hội để ngành giáo dục Việt Nam định hình lại tính cạnh tranh theo hướng tích cực. Khi tiền không còn là yếu tố quyết định, phụ huynh và học sinh sẽ chọn trường dựa trên chất lượng giảng dạy, cơ sở vật chất, và trải nghiệm học tập – tạo ra một cuộc đua mới không dựa vào túi tiền mà vào giá trị thực sự. Trường Tiểu học Kim Đồng ở Quảng Ninh là một minh chứng: sau khi miễn học phí từ năm 2023, giáo viên tập trung đổi mới phương pháp, tổ chức lớp học trải nghiệm miễn phí, giúp điểm trung bình môn Toán tăng từ 7,5 lên 8,2, thu hút cả những phụ huynh từng định chuyển con sang trường tư. Sự cạnh tranh này không chỉ giới hạn trong nước mà còn nâng tầm Việt Nam trên bản đồ giáo dục khu vực: khi trẻ em nghèo như Giàng Thị Lỳ được học, họ có thể trở thành nguồn nhân lực cạnh tranh với Thái Lan, Singapore trong các ngành công nghệ, sản xuất – một viễn cảnh mà chính sách miễn học phí đang gieo mầm.
Nhìn xa hơn, miễn học phí còn thúc đẩy sự cạnh tranh trong cách quản lý và phân bổ nguồn lực giáo dục. Với 30.000 tỷ đồng từ ngân sách, các trường công phải chứng minh hiệu quả sử dụng để không lãng phí tiền taxpayers, trong khi trường tư phải tìm cách huy động vốn từ doanh nghiệp, nhà hảo tâm để duy trì chất lượng. Một sáng kiến đáng chú ý là tại Đà Nẵng: sau khi miễn học phí, địa phương hợp tác với doanh nghiệp tài trợ 10 tỷ đồng để xây trường mới, vừa giảm gánh nặng ngân sách vừa nâng cao cơ sở vật chất – một mô hình mà các tỉnh khác có thể học hỏi. Nếu quản lý tốt, chính sách này không chỉ tăng tính cạnh tranh giữa các trường mà còn giữa các địa phương, buộc họ phải sáng tạo để thu hút học sinh và giữ chân giáo viên giỏi.
Nhìn lại, tác động của miễn học phí đến tính cạnh tranh của ngành giáo dục Việt Nam là một con dao hai lưỡi: nó làm trường công mạnh lên, trường tư đổi mới, nhưng cũng đặt ra nguy cơ mất cân bằng và quá tải. Từ lớp học đông đúc ở TP.HCM đến ước mơ kỹ sư của Giàng Thị Lỳ, mỗi câu chuyện phản ánh một khía cạnh của cuộc đua này: trường công phải vượt qua chính mình, trường tư phải khẳng định giá trị riêng, và cả hệ thống phải vươn lên để cạnh tranh quốc tế. Với 30.000 tỷ đồng, Việt Nam không chỉ trả học phí mà còn đặt cược vào một ngành giáo dục đa dạng, chất lượng – một cuộc cạnh tranh mà nếu thắng, sẽ đưa đất nước lên một tầm cao mới.
Chính sách miễn học phí 2025 đã làm rung chuyển tính cạnh tranh của ngành giáo dục Việt Nam, từ cuộc chiến giữa công và tư, giữa chất lượng và số lượng, đến vị thế trên trường quốc tế. Dù mang lại cơ hội để trường công hút học sinh, trường tư đổi mới và nguồn nhân lực bứt phá, nó cũng đặt ra thách thức về quản lý, đầu tư và cân bằng. Đây là một sân chơi mới, nơi tiền không còn là tất cả, mà giá trị giáo dục thật sự sẽ định đoạt kẻ thắng người thua – một cuộc đua mà Việt Nam đang bước vào với cả khát vọng và mạo hiểm.
