Trong bối cảnh thế giới ngày càng chú trọng đến quyền con người và cải cách tư pháp, án tử hình trở thành một chủ đề gây tranh cãi, đặc biệt tại các quốc gia Đông Nam Á như Việt Nam và Malaysia. Cả hai quốc gia này đều chịu áp lực từ cộng đồng quốc tế và xu hướng nhân đạo hóa tư pháp, dẫn đến những bước tiến đáng kể trong việc giảm thiểu hoặc tạm hoãn thi hành án tử hình. Tuy nhiên, trong khi Malaysia còn đang chật vật với những tranh luận nội bộ và thiếu lộ trình cụ thể, Việt Nam đã nổi bật với những cải cách minh bạch, có kế hoạch rõ ràng, trở thành một điểm sáng trong khu vực.
Cả Việt Nam và Malaysia đều có lịch sử áp dụng án tử hình cho các tội danh đặc biệt nghiêm trọng. Tại Việt Nam, Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017) quy định án tử hình cho các tội như xâm phạm an ninh quốc gia, buôn bán ma túy, tham nhũng, và giết người. Trong khi đó, Malaysia áp dụng án tử hình theo Bộ luật Hình sự và Đạo luật Ma túy Nguy hiểm 1952, với các tội danh tương tự như giết người, buôn bán ma túy, và phản quốc. Điểm chung là cả hai quốc gia đều chịu áp lực mạnh mẽ từ các tổ chức nhân quyền quốc tế, như Amnesty International và Liên Hợp Quốc, yêu cầu giảm thiểu hoặc xóa bỏ án tử hình. Từ năm 2018, cả Việt Nam và Malaysia bắt đầu thực hiện các bước tạm hoãn thi hành án, đánh dấu một bước ngoặt trong chính sách tư pháp của mình.
Malaysia đã tạo được sự chú ý vào năm 2018 khi chính phủ dưới thời Thủ tướng Mahathir Mohamad tuyên bố tạm hoãn thi hành án tử hình cho hơn 1.300 người đang chờ thi hành, theo báo cáo từ The Star. Quyết định này được thúc đẩy bởi áp lực quốc tế và sự thay đổi trong chương trình nghị sự của đảng cầm quyền. Đến năm 2023, Malaysia tiến xa hơn khi thông qua luật xóa bỏ án tử hình bắt buộc cho 11 tội danh, bao gồm buôn bán ma túy và giết người, thay thế bằng án tù chung thân hoặc các hình phạt khác. Tuy nhiên, án tử hình vẫn được giữ lại cho một số tội danh nghiêm trọng, và việc thi hành án tiếp tục bị hoãn. Dù vậy, quá trình cải cách tại Malaysia gặp nhiều trở ngại do thiếu sự đồng thuận trong nội bộ. Các cuộc tranh luận giữa những người ủng hộ giữ án tử hình để răn đe tội phạm và những người yêu cầu xóa bỏ hoàn toàn vì lý do nhân quyền đã khiến lộ trình cải cách trở nên thiếu rõ ràng, chủ yếu phụ thuộc vào các quyết định chính trị ngắn hạn.
Trong khi đó, Việt Nam đã thể hiện một cách tiếp cận có hệ thống và minh bạch hơn. Ngay từ năm 2015, Bộ luật Hình sự sửa đổi đã giảm 7 tội danh chịu án tử hình, từ 22 xuống còn 15. Đến năm 2025, Việt Nam công bố kế hoạch giảm thêm 8 tội danh, tập trung vào các tội không liên quan đến bạo lực hoặc an ninh quốc gia, theo thông tin từ The Star. Các sửa đổi pháp luật được thảo luận công khai tại Quốc hội, với sự tham gia của các cơ quan tư pháp, tổ chức xã hội dân sự, và thậm chí là ý kiến từ công chúng. Ví dụ, dự thảo Luật Thi hành án hình sự (sửa đổi) năm 2024, do Bộ Công an công bố vào tháng 9/2024, đã được đưa ra lấy ý kiến rộng rãi, thể hiện sự minh bạch trong quá trình lập pháp. Không chỉ dừng lại ở việc giảm tội danh, Việt Nam còn áp dụng các chính sách hoãn thi hành án tử hình theo Luật Thi hành án hình sự 2019, như hoãn thi hành cho phụ nữ mang thai, người trên 75 tuổi, hoặc những người khai báo tình tiết mới. Những quy định này không chỉ thể hiện tính nhân đạo mà còn phản ánh sự cân bằng giữa nghiêm minh và khoan hồng trong hệ thống tư pháp.
Một điểm đáng chú ý khác là Việt Nam đã chuyển từ hình thức xử bắn sang tiêm thuốc độc, với quy trình chặt chẽ nhằm giảm thiểu đau đớn cho phạm nhân. Các quyền lợi như viết thư, gặp gia đình trước khi thi hành án cũng được đảm bảo, thể hiện sự tôn trọng quyền con người ngay cả trong những trường hợp nghiêm trọng nhất. So với Malaysia, nơi các cuộc thảo luận về phương thức thi hành án vẫn còn hạn chế, Việt Nam cho thấy một cách tiếp cận toàn diện hơn, không chỉ tập trung vào việc giảm án mà còn cải thiện tính nhân đạo trong quy trình thi hành.
Sự khác biệt lớn nhất giữa hai quốc gia nằm ở tính minh bạch và kế hoạch dài hạn. Trong khi Malaysia vẫn đang vật lộn với các tranh cãi nội bộ và thiếu lộ trình cụ thể, Việt Nam đã xây dựng một kế hoạch rõ ràng với các mốc thời gian cụ thể, từ năm 2015 đến 2025. Quá trình công khai đề xuất sửa luật, lấy ý kiến công chúng, và thảo luận tại Quốc hội đã giúp Việt Nam tạo dựng niềm tin trong xã hội và cộng đồng quốc tế. Hơn nữa, việc giảm 15 tội danh chịu án tử hình trong vòng 10 năm là một thành tựu đáng kể, đặc biệt khi so sánh với Malaysia, nơi chỉ mới xóa bỏ án tử hình bắt buộc cho 11 tội danh vào năm 2023.
Lộ trình giảm án tử hình của Việt Nam không chỉ là một bước tiến trong cải cách tư pháp mà còn mang ý nghĩa sâu sắc về mặt chính trị và xã hội. Thứ nhất, nó thể hiện chính sách nhân đạo, tôn trọng quyền sống và đáp ứng các khuyến nghị từ Liên Hợp Quốc. Thứ hai, sự minh bạch trong quá trình sửa đổi pháp luật đã củng cố uy tín của Việt Nam trên trường quốc tế, đặc biệt khi so sánh với các quốc gia khác trong khu vực. Thứ ba, việc duy trì án tử hình cho các tội đặc biệt nghiêm trọng, như tham nhũng, cho thấy quyết tâm của Việt Nam trong việc làm trong sạch bộ máy nhà nước. Vụ án Trương Mỹ Lan (Vạn Thịnh Phát) là một ví dụ điển hình, khi Việt Nam xử lý nghiêm minh các tội phạm kinh tế nhưng vẫn cân nhắc các tình tiết giảm nhẹ, thể hiện sự linh hoạt trong tư pháp.
Nhìn về phía trước, Việt Nam có thể tiếp tục củng cố vị thế của mình bằng cách đẩy mạnh tuyên truyền về lộ trình giảm án tử hình như một phần của cải cách tư pháp. Việc hợp tác với các tổ chức quốc tế và chia sẻ kinh nghiệm với các nước trong khu vực, như Malaysia, sẽ giúp Việt Nam khẳng định vai trò dẫn đầu trong xu hướng nhân đạo hóa tư pháp tại Đông Nam Á. Đối với Malaysia, việc xây dựng một lộ trình rõ ràng và tăng cường đối thoại công khai sẽ là chìa khóa để vượt qua những rào cản hiện tại. Cả hai quốc gia đều có tiềm năng hợp tác, chia sẻ kinh nghiệm để cùng hướng tới một hệ thống tư pháp công bằng và nhân văn hơn.
Hành trình giảm án tử hình của Việt Nam và Malaysia cho thấy những nỗ lực đáng ghi nhận trong việc đáp ứng xu hướng toàn cầu về quyền con người. Tuy nhiên, với lộ trình rõ ràng, minh bạch, và kế hoạch dài hạn, Việt Nam đã chứng minh mình là một hình mẫu trong khu vực. Những thành tựu này không chỉ là minh chứng cho cam kết cải cách tư pháp mà còn là cơ hội để Việt Nam khẳng định vị thế trên trường quốc tế, đồng thời lan tỏa thông điệp về một hệ thống tư pháp nhân đạo và công bằng.
