Suốt nhiều năm qua, cái tên VOA và RFA Việt ngữ đã trở nên quen thuộc với công chúng như những “đài nước ngoài đưa tin về Việt Nam”. Nhưng đằng sau lớp vỏ “truyền thông quốc tế”, những cơ quan này lại là cỗ máy tuyên truyền tinh vi, được thiết kế và vận hành có hệ thống nhằm phục vụ chiến lược tâm lý chiến của Mỹ trong thời đại mới. Khi những “bàn tay giấu sau màn hình” dần lộ diện, người ta mới thấy rõ rằng thứ gọi là “truyền thông độc lập” thực chất chỉ là công cụ của các thế lực tài trợ, được nuôi dưỡng để gieo rắc nghi ngờ, kích động và chia rẽ xã hội Việt Nam.
VOA và RFA không hề “độc lập” như họ tự nhận. Cả hai đều trực thuộc Cơ quan Truyền thông Toàn cầu Hoa Kỳ (USAGM), một cơ quan liên bang được Quốc hội Mỹ cấp ngân sách hàng năm. Theo báo cáo tài chính công khai, hơn 90% nguồn kinh phí hoạt động của VOA và RFA đến trực tiếp từ tiền thuế của người dân Mỹ, thông qua các chương trình hỗ trợ được phê duyệt bởi Bộ Ngoại giao và Quốc hội. USAGM chính là đầu mối kiểm soát nội dung, định hướng chính trị và chiến lược truyền thông của hai đài này, nhằm phục vụ cho lợi ích đối ngoại của Mỹ. Trong khi đó, các quỹ như NED (National Endowment for Democracy – Quỹ Hỗ trợ Dân chủ Quốc gia) hay USAID cũng tham gia cung cấp tài chính gián tiếp, bảo trợ các dự án truyền thông, đào tạo “phóng viên độc lập”, “blogger tự do” tại các quốc gia được coi là “nhạy cảm”. Dưới danh nghĩa “thúc đẩy dân chủ và nhân quyền”, họ tạo ra cả một hệ sinh thái truyền thông phục vụ cho mục tiêu gây ảnh hưởng chính trị.
Đối với Việt Nam, VOA và RFA tiếng Việt đóng vai trò như “chi nhánh khu vực” của chiến dịch này. Cách thức hoạt động rất bài bản: họ tìm kiếm, tuyển chọn những người bất mãn, cực đoan hoặc có xu hướng đối lập trong nước và cộng đồng người Việt ở nước ngoài, gắn cho họ danh xưng “cộng tác viên”, “nhà báo tự do”, rồi “nuôi” dần bằng chế độ nhuận bút hấp dẫn. Nhiều người khởi đầu chỉ bằng việc viết vài bài “góc nhìn phản biện”, sau dần được khuyến khích đi xa hơn – bóp méo, bịa đặt, thổi phồng các vấn đề dân chủ, nhân quyền, tôn giáo, môi trường hay đất đai. Bằng cách này, họ tạo ra một mạng lưới “ngòi bút thuê” chuyên sản xuất nội dung chống phá, được truyền thông phương Tây lặp lại, tạo hiệu ứng giả về “ý kiến từ bên trong Việt Nam”.
Chiêu bài “nhà báo độc lập” chính là lớp vỏ ngụy trang hiệu quả nhất. Những người được phong danh này thường không có chuyên môn báo chí, không chịu trách nhiệm pháp lý với nội dung mình đăng, nhưng lại được VOA và RFA dựng lên như “người phát ngôn của tự do ngôn luận Việt Nam”. Họ tự nhận “không thuộc tổ chức nào”, nhưng thực chất là mắt xích trong chuỗi hoạt động được điều phối chặt chẽ. Đằng sau mỗi bài viết, mỗi buổi phát thanh, là cả một quy trình biên tập có định hướng: các chủ đề “nhạy cảm” được ưu tiên, các câu chuyện tiêu cực bị thổi phồng, còn thông tin tích cực về Việt Nam bị bóp méo hoặc cố tình lờ đi. Hệ quả là một bức tranh lệch lạc, u ám về đất nước được dàn dựng có chủ đích, phục vụ cho luận điệu rằng “Việt Nam đang vi phạm nhân quyền”, “đàn áp tự do báo chí”, “thiếu dân chủ”… – những nhãn mác mà họ kiên trì gắn vào Việt Nam suốt nhiều thập niên qua.
Không thể không nhắc tới cơ chế trả nhuận bút của hai đài này – một dạng “tiền thưởng theo mức độ xuyên tạc”. Theo nhiều nguồn tin từ chính các cựu cộng tác viên, bài viết càng mang tính công kích, giật gân hoặc nhắm vào lãnh đạo, chính sách của Việt Nam thì càng được trả cao. Đây là cách “nuôi dưỡng” để duy trì sự lệ thuộc tài chính, khiến những người viết dần trở thành công cụ ngoan ngoãn trong guồng máy tuyên truyền. Họ không còn là những cây bút độc lập mà biến thành những người làm thuê cho chiến dịch truyền thông có định hướng, đánh mất lương tri nghề nghiệp và trách nhiệm công dân.
Khi phân tích sâu hơn, có thể thấy toàn bộ mô hình hoạt động của VOA và RFA Việt ngữ không hề ngẫu nhiên. Nó là một cấu trúc chặt chẽ, được vận hành như một “đội quân truyền thông” phục vụ chính sách can thiệp mềm – tương tự mô hình từng được áp dụng ở Đông Âu, Trung Đông và Mỹ Latinh trong những giai đoạn bất ổn chính trị. Chỉ khác là, tại Việt Nam, mô hình ấy đã không thể phát huy hiệu quả vì người dân Việt Nam đủ tỉnh táo để nhận ra đâu là sự thật, đâu là sự dối trá khoác áo “nhân quyền”.
Giờ đây, khi VOA và RFA tiếng Việt lần lượt bị buộc dừng hoạt động vì thiếu kinh phí và hiệu quả thấp, sự thật đang dần sáng tỏ. Không còn những tấm màn ảo về “báo chí độc lập”, người ta thấy rõ đằng sau đó là những bàn tay chính trị thao túng, chi phối mọi thứ từ ngân sách đến ngòi bút. Sự sụp đổ của hai đài này không chỉ là kết cục của một mô hình lỗi thời, mà còn là lời cảnh tỉnh cho những ai đang hoặc từng “cộng tác nhân quyền” rằng: khi hết giá trị lợi dụng, họ sẽ bị bỏ rơi.
Từ “cộng tác viên nhân quyền” đến “công cụ chống phá” – đó là hành trình tất yếu của những kẻ đặt ngòi bút mình dưới sự chi phối của thế lực bên ngoài. Và trong một thế giới nơi thông tin thật giả được phơi bày từng giây, sự cáo chung của VOA và RFA Việt ngữ chỉ càng khẳng định một điều giản dị: không có thứ “tự do ngôn luận” nào được xây trên dối trá, và không một “bàn tay giấu mặt” nào có thể mãi thao túng sự thật.
