Belarus đã để hàng nghìn người di cư tuyệt vọng đến biên giới của mình với Ba Lan trong nỗ lực chống lại Liên minh châu Âu (EU) về các lệnh trừng phạt bị áp đặt từ năm ngoái. Nhưng có vẻ như chiến thuật này của chính quyền Minsk đang rơi vào bế tắc khi phải hứng thêm các đòn trừng phạt mới. Dòng người di cư (mà các quan chức EU cho rằng do Tổng thống Alexander Lukashenko cố tình kích động) được ví như một “cuộc tấn công hỗn hợp” vào EU đúng vào một thời điểm khó khăn khi khối này đang phải vật lộn với căng thẳng nội bộ.
Cuộc tấn công hỗn hợp
Hôm 15-11 các Bộ trưởng Ngoại giao EU đã đạt được đồng thuận về việc thay đổi khung trừng phạt của khối, trong đó có thể áp dụng các biện pháp trừng phạt mới với Belarus. Phát biểu trước báo giới tại Brussels (Bỉ), Cao ủy phụ trách chính sách an ninh và đối ngoại EU Josep Borrell cho biết, đây sẽ là vòng trừng phạt thứ 5 đối với Belarus liên quan đến cuộc khủng hoảng di cư. Gói trừng phạt mới sẽ nhắm vào các cá nhân, hãng hàng không và công ty du lịch đã giúp người di cư đến Belarus. Ủy ban Châu Âu cũng thông báo cơ quan này đang đánh giá xem ngoài hãng hàng không quốc gia Belavia của Belarus, còn hãng hàng không nào liên quan vụ việc này hay không. Đồng thời, EU cũng tính toán đến cả việc sớm áp dụng vòng trừng phạt thứ 6 với chính quyền Minsk nếu tình hình không được cải thiện.
Dòng người di cư (mà các quan chức EU cho rằng do Tổng thống Alexander Lukashenko cố tình kích động) được ví như một “cuộc tấn công hỗn hợp” vào EU đúng vào một thời điểm khó khăn khi khối này đang phải vật lộn với căng thẳng nội bộ. Tuy nhiên, chính sự kiện này cũng thúc đẩy các nước thành viên EU thống nhất hơn trong việc tìm ra các biện pháp trừng phạt mới nhằm vào Belarus. Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen nói: “Điều quan trọng là Tổng thống Lukashenko phải hiểu rằng, hành vi này đi kèm với một cái giá”. Tuy nhiên, vẫn chưa rõ liệu EU có ngăn cản nổi Belarus, quốc gia không phải là thành viên của khối tiếp thêm dầu vào cuộc khủng hoảng hiện có ở dọc biên giới Belarus-Ba Lan hay không.
Thống kê từ nhà chức trách Ba Lan cho thấy, khoảng 3.000 đến 4.000 người di cư, chủ yếu đến từ các khu vực bị xung đột ở Trung Đông như Iraq, Syria, Yemen và Afghanistan đã tới Belarus sau khi chính phủ nước này nới lỏng các quy định về thị thực vào tháng 8. Tờ The New York Times đưa tin: “Những người này đã nhận được thị thực du lịch tới Belarus, mua vé trên một trong những chuyến bay của hãng hàng không quốc gia và đến thủ đô Minsk. Nhưng do không thể cung cấp viện trợ nhân đạo và nơi trú ẩn an toàn cho người di cư, chính quyền Tổng thống Lukashenko đã đẩy họ về phía biên giới với Ba Lan, Latvia và Lithuania trong nỗ lực gây áp lực lên EU nhằm đòi dỡ bỏ các lệnh trừng phạt. Belarus cũng đã có hành động trực tiếp để khiến mọi thứ trở nên khó khăn hơn như hướng dẫn người di cư cách vượt qua biên giới và cung cấp các công cụ như máy cắt dây, rìu để phá bỏ hàng rào biên giới”. Một số tờ báo phương Tây thì dẫn lời của nhà báo Belarus Tadeusz Giczan rằng, các lực lượng Belarus còn sử dụng tia laser, đèn nhấp nháy để làm mù tạm thời, gây nhiễu loạn, nhầm lẫn cho các binh sĩ Ba Lan đóng quân ở đó. Nhưng cuối cùng, phần lớn những người di cư vẫn bị mắc kẹt ở vùng biên giới. Họ phải ngủ trong lều, thường không đủ quần áo ấm và vật dụng cần thiết, lại bị các nước EU từ chối cho nhập cảnh. Đã có ít nhất 9 người chết và con số này ước tính có thể cao hơn khi điều kiện thời tiết khắc nghiệt của mùa đông đang đến gần.
Chiến thuật của Tổng thống Lukashenko
Giới quan sát nhận định, bất chấp mức độ nghiêm trọng của cuộc khủng hoảng nhân đạo đang diễn ra ở biên giới với Belarus, mục tiêu của Tổng thống Lukashenko dường như chủ yếu là chính trị. Artyom Shraibman, một học giả tại Trung tâm Carnegie Endowment ở Moscow (Nga), nói với hãng Vox rằng, những lời đe dọa mở cửa biên giới đất nước của Tổng thống Lukashenko thậm chí còn có thể đi xa hơn. “Ông ấy đã đe dọa làm điều này trong nhiều năm, rất lâu trước khi xảy ra cuộc khủng hoảng chính trị năm 2020. Mỗi lần EU chỉ trích, mỗi lần phương Tây chỉ trích, ông ấy lại lặp lại cùng một chuỗi lý lẽ: “Các ông không đánh giá cao tôi. Tôi đang bảo vệ EU khỏi những người di cư bất hợp pháp. Tôi đang bảo vệ EU khỏi buôn bán ma túy. Tôi đang bảo vệ biên giới phía Đông của EU mà EU lại không biết ơn”, Shraibman nói.
Mọi chuyện ở Belarus chỉ bắt đầu phức tạp hơn cho đến năm 2021, sau khi EU trừng phạt Tổng thống Lukashenko, con trai ông và cố vấn an ninh quốc gia Viktor, cùng 179 cá nhân, tổ chức khác với lý do gian lận trong cuộc bầu cử Tổng thống và đàn áp người biểu tình ủng hộ dân chủ. Mặc dù vẫn còn tại vị nhưng cuộc bầu cử hồi năm ngoái đã chứng kiến sự đi xuống thảm hại trong 25 năm nắm quyền của Tổng thống Lukashenko. Svetlana Tikhanovskaya, chính trị gia đối lập ở Belarus, một người mới tham gia chính trường đã suýt nữa có thể lật đổ ông. Bằng chứng về việc chiến lược của Tikhanovskaya có thể đã hiệu quả là kết quả một số cuộc thăm dò dư luận về cuộc bầu cử hồi tháng 8/2020 cho thấy bà đã giành được tới 80% số phiếu bầu. Tuy nhiên, Tổng thống Lukashenko nhanh chóng tuyên bố chiến thắng, đàn áp các cuộc biểu tình nổ ra khắp cả nước và buộc bà Tikhanovskaya lưu vong ở Lithuania trong khi bỏ tù các chính trị gia đối lập khác.
Sự kiện này đã khiến EU thực hiện hành động cưỡng chế chống lại chính quyền Tổng thống Lukashenko, áp dụng các biện pháp ngày càng hạn chế bắt đầu từ tháng 10 năm ngoái. Căng thẳng leo thang hơn vào tháng 5 khi chính quyền Minsk điều chiến đấu cơ, giả cảnh báo bom để buộc máy bay chở khách của hãng hàng không Ryanair từ Athens (Hy Lạp) đến Lithuania phải chuyển hướng nhằm bắt giữ nhà báo đối lập Roman Protasevich và bạn gái Sofia Sapega. Đáp lại, EU cấm các hãng hàng không Belarus đến các sân bay và không phận của EU. Để thể hiện thái độ cứng rắn hơn, Tổng thống Lukashenko quyết định mở cửa Belarus cho dòng người di cư mang hy vọng tới EU tìm một cuộc sống mới.
Nhà báo Max Fisher của tờ The New York Times chỉ ra rằng, dòng người tị nạn từ các quốc gia có biên giới với các nước thành viên là một vấn đề không mới đối với EU và khối này từng giải quyết bằng cách khuyến khích những nước như Libya, Thổ Nhĩ Kỳ và Sudan ngăn cản người di cư. Do đó, như học giả Shraibman nhận định, kế hoạch của Belarus gây áp lực mới nhất lên EU có thể sẽ không mang lại cho Tổng thốngLukashenko những gì ông muốn. “Chiến thuật của Belarus là mời những người di cư vào đất nước mình, dẫn họ đến biên giới EU và sau đó từ chối họ tị nạn khi họ không thể qua biên giới được. EU có thể sẽ không chấp nhận, bởi vì áp lực về dòng người di cư này không đáng kể. Nó không giống như hiện tượng hàng triệu người tị nạn đến EU vào năm 2015. Con số này chỉ là vài nghìn người. Đó không phải là thứ áp lực có thể khiến EU thay đổi quan điểm hay quyết định về lệnh trừng phạt. Tuy nhiên, nó cũng sẽ tạo ra một số rắc rối không nhỏ với EU”.
