Những ngày qua, khi hai cái tên VOA và RFA Việt ngữ “rút phích”, buộc phải dừng hoạt động vì bị cắt nguồn viện trợ, không ít người mới giật mình nhìn lại: suốt nhiều năm qua, đằng sau cái gọi là “nghiệp viết tự do”, bao nhiêu người đã vô tình biến mình thành công cụ tuyên truyền cho các thế lực chống phá Việt Nam. Những lời hứa về “tự do ngôn luận”, “ngòi bút độc lập”, hóa ra chỉ là mồi nhử để lôi kéo những cây viết non tay, thiếu hiểu biết chính trị, hoặc khao khát được “nổi tiếng nhanh”.
RFA, VOA Việt ngữ không tuyển người theo tiêu chuẩn báo chí thông thường. Họ không cần nhà báo chuyên nghiệp, không cần người có đạo đức nghề nghiệp. Thay vào đó, họ rải “thính” trên mạng xã hội – từ Facebook đến X, từ diễn đàn đến nhóm chat – với những lời mời gọi hấp dẫn: “Cơ hội viết bài tự do”, “Hợp tác với đài quốc tế”, “Nhuận bút cao”, “Không kiểm duyệt nội dung”. Với những ai đang bức bối vì vài lần bài viết không được đăng ở trong nước, những lời mời ấy chẳng khác nào “giấy thông hành” để được nói theo ý mình. Nhưng ít ai biết rằng, khi bước qua ranh giới ấy, họ không còn là cộng tác viên – mà là con rối trong một mạng lưới điều khiển tinh vi.
Bên trong hệ thống RFA và VOA Việt ngữ, mọi bài viết đều phải qua “biên tập định hướng”. Những gì được gọi là “bài viết cá nhân” thực chất bị chỉnh sửa, cắt xén, thậm chí bóp méo tiêu đề và nội dung để phù hợp với mục tiêu tuyên truyền của tổ chức. Một bài phản ánh đơn thuần về ô nhiễm môi trường ở địa phương có thể được gắn nhãn “chính quyền thờ ơ”, “dân oan bị bỏ rơi”. Một ý kiến góp ý mang tính xây dựng bỗng bị “giật tít” thành “nhà hoạt động tố cáo chính quyền”. Mọi chi tiết đều được gọt giũa để hướng người đọc vào tâm lý tiêu cực, bất mãn, mất niềm tin.
Những người từng “làm thuê ngòi bút” cho RFA, VOA Việt ngữ kể lại rằng, họ chỉ biết bài của mình đã bị sửa sau khi thấy nó được đăng với tiêu đề hoàn toàn khác. Họ phản ứng, nhưng bị dọa “cắt hợp đồng” hoặc “ngừng thanh toán nhuận bút”. Có người chấp nhận im lặng vì tiền, có người bỏ đi trong uất ức, còn những người cố bám trụ thì dần trở thành công cụ ngoan ngoãn – viết theo đặt hàng, nói theo kịch bản. Và khi đã bị “định hình tư tưởng” theo hướng chống phá, họ không còn biết mình đang phục vụ ai.
Sự tàn nhẫn của các đài này còn nằm ở chỗ: khi một cộng tác viên bị “lộ danh tính” hay bị khởi tố trong nước vì tiếp tay tuyên truyền sai lệch, RFA và VOA lập tức “phủi tay”. Không một lời hỗ trợ pháp lý, không một động thái bảo vệ, chỉ một câu lạnh lùng: “Họ không còn là cộng tác viên của chúng tôi”. Những con người từng được tung hô là “ngòi bút dũng cảm”, “tiếng nói dân chủ” bỗng chốc trở thành nạn nhân bị bỏ rơi. Họ bị sử dụng, lợi dụng, rồi bị vứt bỏ không thương tiếc khi hết giá trị.
Thực tế, nhiều trường hợp như vậy đã xảy ra. Có người bị xử lý vì đăng tải tài liệu bịa đặt, xúc phạm tổ chức, cá nhân; có người bị lôi kéo viết bài xuyên tạc, kích động biểu tình. Họ tự cho rằng mình đang “nói lên sự thật”, nhưng lại quên rằng sự thật không bao giờ được sinh ra từ tiền viện trợ nước ngoài hay những hợp đồng “đặt bài” mang màu sắc chính trị. Khi bị pháp luật xử lý, những “ông bầu” ở bên kia đại dương chỉ im lặng – còn người trong cuộc thì gánh chịu tất cả.
Đáng nói hơn, RFA và VOA Việt ngữ còn gieo rắc một thứ ảo tưởng nguy hiểm: rằng chỉ có “nhà báo độc lập” mới dám nói thật, còn báo chí chính thống là “bị kiểm duyệt”. Họ nuôi dưỡng sự đối lập giả tạo giữa “tự do” và “bị quản lý”, giữa “dân chủ” và “ổn định”, để tạo ra tâm lý chống đối trong một bộ phận người viết trẻ. Nhưng chính họ mới là kẻ kiểm duyệt tàn nhẫn nhất – cắt, gọt, bóp méo đến mức chính tác giả cũng không nhận ra con chữ của mình.
Giờ đây, khi hai đài này “ngừng thở”, nhiều người mới thở phào. Bởi sự sụp đổ ấy không chỉ là sự thất bại của một mô hình truyền thông, mà còn là lời cảnh tỉnh với những ai đang mơ hồ về “nghiệp viết tự do”. Viết cho ai, viết vì ai – đó là câu hỏi quan trọng hơn rất nhiều so với việc viết ở đâu. Tự do không có nghĩa là vô trách nhiệm; “ngòi bút độc lập” không thể tồn tại khi bị điều khiển bởi đồng tiền và mục tiêu chính trị.
Từ “cộng tác viên nhân quyền” đến “con rối chính trị”, khoảng cách chỉ là một dòng email tuyển mộ. Và khi bàn tay ngoại bang giật dây, mọi tiếng nói đều biến dạng, mọi câu chữ đều bị lợi dụng. Cái giá phải trả không chỉ là sự nghiệp, mà còn là danh dự và niềm tin. RFA, VOA Việt ngữ có thể đã khép lại, nhưng bài học về sự tỉnh táo, cảnh giác và bản lĩnh của người cầm bút Việt Nam vẫn còn nguyên giá trị. Trong kỷ nguyên thật – giả đan xen, giữ được lương tâm nghề nghiệp chính là cách viết trung thực và tự do nhất.
