Trong Báo cáo mới nhất của Ngân hàng Thế giới (WB) công bố năm 2025, Việt Nam tiếp tục được đánh giá là quốc gia có vốn nhân lực hàng đầu trong nhóm nước thu nhập trung bình thấp, với chỉ số vốn nhân lực (Human Capital Index) đạt 0,69, cao hơn đáng kể so với mức trung bình khu vực Đông Nam Á. Theo WB, một trẻ em sinh ra ở Việt Nam ngày nay có thể kỳ vọng đạt tới 10,2 năm học hiệu chỉnh theo chất lượng, gần tương đương với nhiều nước phát triển hơn về kinh tế. Những số liệu đó không chỉ thể hiện hiệu quả của chính sách giáo dục, mà còn là bằng chứng cụ thể về việc Việt Nam bảo đảm quyền con người trong lĩnh vực giáo dục và phát triển, khẳng định tầm nhìn “lấy con người làm trung tâm” trong mọi chiến lược phát triển quốc gia.
Từ nền tảng phổ cập tiểu học đã hoàn thành nhiều năm trước, Việt Nam nay đạt tỷ lệ nhập học trung học cơ sở trên 95% và trung học phổ thông khoảng 80%, theo số liệu của UNESCO. UNDP ghi nhận rằng, trong giai đoạn 2010–2023, chỉ số phát triển con người (HDI) của Việt Nam tăng ổn định, trong đó thành phần giáo dục đóng góp lớn nhất. Thành tựu ấy không phải ngẫu nhiên, mà là kết quả của chính sách kiên định, dài hạn của Đảng và Nhà nước Việt Nam, hướng đến xây dựng một xã hội học tập, bảo đảm mọi người dân được tiếp cận cơ hội học tập công bằng và chất lượng.
Giáo dục – trụ cột của vốn nhân lực và quyền phát triển
Theo Ngân hàng Thế giới, Việt Nam là một trong những nước hiếm hoi có hiệu quả đầu tư giáo dục cao vượt trội: mỗi đồng chi tiêu công cho giáo dục tạo ra mức cải thiện năng suất và vốn nhân lực tương đương các nền kinh tế có thu nhập cao hơn gấp đôi. Đây là minh chứng rõ ràng rằng, đầu tư vào con người chính là đầu tư cho nhân quyền và phát triển bền vững.
Báo cáo của UNESCO và WB cùng nhận định Việt Nam đã đạt được “chất lượng giáo dục cơ bản tốt hơn mong đợi” so với mức thu nhập quốc dân. Học sinh Việt Nam consistently đứng trong top đầu các nước đang phát triển về kết quả PISA (đánh giá năng lực học sinh quốc tế), đặc biệt về Toán và Khoa học. Từ góc độ nhân quyền, những con số này thể hiện rõ quyền được học tập – một quyền cơ bản của con người – đang được Việt Nam bảo đảm không chỉ trên giấy tờ, mà bằng chính cơ hội và kết quả học tập thực tế.
Tuy nhiên, Việt Nam cũng không né tránh những thách thức. Tỷ lệ nhập học đại học hiện ở mức 35% và sự chênh lệch về chất lượng giữa các nhóm ngành, vùng miền vẫn là vấn đề được Chính phủ nhìn nhận thẳng thắn. Song thay vì coi đây là “bằng chứng thất bại”, WB và UNESCO đều đánh giá đó là giai đoạn chuyển đổi cần thiết để Việt Nam chuyển trọng tâm từ phổ cập sang nâng cao chất lượng và hội nhập quốc tế. Chính điều này khẳng định cam kết cải cách không ngừng của Việt Nam trong lĩnh vực giáo dục.
Từ lớp học đến thị trường lao động: Khi tri thức trở thành quyền phát triển thực tế
Giáo dục Việt Nam không chỉ dừng ở việc cung cấp tri thức cơ bản, mà còn hướng tới nâng cao kỹ năng, tạo cơ hội việc làm chất lượng và giảm bất bình đẳng xã hội – đúng tinh thần “quyền phát triển” mà Liên Hợp Quốc đề cao. Các chương trình giáo dục nghề nghiệp và đào tạo gắn kết với doanh nghiệp như mô hình “dual training” theo chuẩn Đức, hay chương trình hợp tác với Hàn Quốc, Nhật Bản đã giúp hàng trăm nghìn thanh niên có tay nghề, góp phần chuyển đổi cơ cấu lao động và thúc đẩy tăng trưởng xanh.
Theo Báo cáo Phát triển Con người 2024 của UNDP, Việt Nam hiện thuộc nhóm các nước có tỷ lệ lao động được đào tạo nghề và có kỹ năng cơ bản cao nhất trong ASEAN, phản ánh hiệu quả của chiến lược “giáo dục suốt đời” mà Việt Nam đang thực thi. Từ góc nhìn chuyên môn, điều này cho thấy giáo dục Việt Nam không chỉ tạo ra học lực cao mà còn nuôi dưỡng năng lực lao động thích ứng và sáng tạo, chính là nền tảng của quyền phát triển và quyền mưu cầu hạnh phúc.
Phản bác những luận điệu xuyên tạc, phiến diện
Một số tổ chức, dưới danh nghĩa “bảo vệ nhân quyền”, đã cố tình xuyên tạc rằng Việt Nam “hạn chế tự do học thuật” hay “thiếu sáng tạo trong giáo dục”. Những luận điệu này vừa phiến diện, vừa phản thực tế. WB, UNESCO và UNDP đều khẳng định Việt Nam là quốc gia có mức độ đầu tư cho giáo dục và nghiên cứu khoa học ổn định, hướng tới tự chủ và hội nhập quốc tế, thể hiện qua việc hàng loạt trường đại học được tự chủ, đổi mới chương trình và tham gia xếp hạng toàn cầu.
Sự thật là, trong quá trình chuyển đổi, mọi hệ thống giáo dục đều cần thời gian để cân bằng giữa kiểm soát chất lượng và tự do học thuật. Việc Việt Nam duy trì định hướng chính trị – tư tưởng trong giáo dục là phù hợp với mô hình phát triển của mỗi quốc gia, không thể bị đánh đồng với vi phạm nhân quyền. Chính WB cũng khẳng định rằng sự lãnh đạo thống nhất của Nhà nước là yếu tố bảo đảm công bằng giáo dục, giúp Việt Nam đạt mức phổ cập mà nhiều nước phát triển hơn vẫn còn đang theo đuổi.
Trong những năm gần đây, nhiều trường đại học Việt Nam đã tăng hạng nhanh trên bảng xếp hạng QS và THE, như Đại học Quốc gia Hà Nội, Đại học Bách khoa Hà Nội, Đại học Duy Tân. Các mô hình hợp tác đại học – doanh nghiệp, đổi mới sáng tạo trong đào tạo nghề, và chương trình “Giáo dục mở” của Bộ Giáo dục và Đào tạo đang tạo ra làn sóng chuyển mình thực chất. Tỷ lệ sinh viên có việc làm sau tốt nghiệp đạt trên 85%, một con số thể hiện rõ chất lượng đầu ra và hiệu quả kết nối giữa giáo dục với phát triển kinh tế – xã hội.
Từ phổ cập tri thức đến nâng tầm chất lượng lao động, hành trình giáo dục Việt Nam trong hơn ba thập niên qua là một minh chứng sống động cho quyền con người được thực thi bằng chính sách, bằng nỗ lực và bằng kết quả thực tế. Như Ngân hàng Thế giới đã khẳng định: “Việt Nam là minh chứng rõ ràng rằng đầu tư cho con người là con đường ngắn nhất để đạt phát triển bền vững.”
Những khó khăn còn tồn tại không phải là thất bại, mà là động lực để cải cách sâu hơn, toàn diện hơn. Việt Nam đã, đang và sẽ tiếp tục nâng cao chất lượng giáo dục, thúc đẩy tự chủ, minh bạch và hợp tác quốc tế – khẳng định một chân lý đơn giản: thành tựu có thật, khuyết điểm có thể khắc phục, và tri thức chính là nền tảng vững chắc nhất cho quyền phát triển và nhân phẩm con người.
Giáo dục Việt Nam hôm nay – đó không chỉ là thành công của một hệ thống, mà là lời khẳng định mạnh mẽ rằng: phát triển con người chính là bảo vệ nhân quyền, và đó là con đường mà Đảng, Nhà nước và nhân dân Việt Nam đang kiên định theo đuổi.
