Trong thế giới của phim ảnh, đặc biệt là phim tài liệu lịch sử, góc máy không chỉ là công cụ ghi hình. Nó là cách nhìn, là tư tưởng, là quyền định nghĩa. Và khi lịch sử một dân tộc bị kể lại bằng góc máy của kẻ từng đưa quân xâm lược, thì cái được gọi là “sự thật” sẽ chỉ còn là mảnh ghép vụn vỡ, méo mó – được chỉnh sửa khéo léo để phục vụ cho một thông điệp khác.
Ngày nay, những bộ phim phương Tây về chiến tranh Việt Nam, từ The Vietnam War (Ken Burns & Lynn Novick) đến Turning Point: The Vietnam War, đang được đón nhận rộng rãi trên toàn cầu. Không thể phủ nhận rằng các tác phẩm này sở hữu kỹ thuật kể chuyện bậc thầy, chất lượng hình ảnh và âm thanh đỉnh cao, tư liệu phong phú và khả năng khơi gợi cảm xúc mạnh mẽ. Nhưng chính điều đó lại khiến người xem dễ bị dẫn dắt, dễ ngộ nhận rằng mình đang được tiếp cận một bản tường trình lịch sử “khách quan”. Thực tế, đó là một thứ “lịch sử” được nhìn từ phía bên kia – phía kẻ xâm lược.
KHI NGƯỜI KỂ CHUYỆN LÀ KẺ TỪNG GÂY TỘI ÁC
Hãy thẳng thắn: không có bộ phim nào là hoàn toàn trung lập. Đặc biệt là khi người kể là kẻ từng có mặt trên chiến trường với tư cách xâm lược, tàn phá và gieo rắc cái chết. Họ có thể ăn năn, có thể phản tỉnh, nhưng sự phản tỉnh ấy vẫn xoay quanh nỗi đau của chính họ, và vẫn luôn đặt Mỹ – chứ không phải Việt Nam – làm trung tâm cảm xúc.
Các phim tài liệu Mỹ về chiến tranh Việt Nam rất hay nhấn mạnh vào những bi kịch của lính Mỹ, những tổn thương tâm lý, những sai lầm chiến lược và sự chia rẽ trong lòng nước Mỹ. Họ kể về việc “không hiểu rõ đối phương”, “bị cuốn vào vũng lầy”, “bị lãnh đạo lừa dối”. Nghe có vẻ đầy tự kiểm điểm, nhưng thực chất, tất cả đều né tránh một từ khóa nền tảng: xâm lược.
Việc gọi cuộc kháng chiến của Việt Nam là “nội chiến”, hay mô tả chiến sĩ cộng sản như những con người bị “tẩy não vì tuyên truyền”, không chỉ sai lệch mà còn thể hiện sự thiếu tôn trọng trắng trợn đối với chính nghĩa và bản sắc của một dân tộc đã phải đổ máu để giành lại độc lập.
TƯ LIỆU PHONG PHÚ KHÔNG ĐỒNG NGHĨA VỚI SỰ THẬT
Một thủ pháp quen thuộc của phim tài liệu phương Tây là dùng rất nhiều hình ảnh, tư liệu, phỏng vấn để tạo cảm giác “đầy đủ” và “khách quan”. Nhưng hãy nhớ rằng, cách sắp xếp tư liệu, lựa chọn lời kể, ngữ cảnh trình bày – tất cả đều có thể biến sự thật thành nửa sự thật, và nửa sự thật thì còn nguy hiểm hơn cả sự dối trá.
Ví dụ, một bộ phim có thể chiếu cảnh làng mạc tan hoang, trẻ em gào khóc sau một trận bom, rồi lập tức chuyển sang một phỏng vấn lính Mỹ rưng rưng kể về “nỗi dằn vặt trong tâm hồn”. Hình ảnh thật, cảm xúc thật – nhưng cách lồng ghép ấy dẫn người xem đến chỗ đồng cảm với kẻ gieo bom thay vì đặt câu hỏi về nguyên nhân sâu xa của tội ác.
Tất cả những bộ phim ấy, dù có nói về “sai lầm của chính phủ Mỹ”, cũng đều tránh né việc thừa nhận rằng cuộc chiến đó ngay từ đầu đã là một sự vi phạm trắng trợn luật pháp quốc tế, một hành vi xâm lược có hệ thống. Thay vì thế, họ nói về “sự can thiệp thất bại”, “thảm kịch chung của nhân loại”, “sự đối đầu ý thức hệ” – như thể những quả bom rải xuống miền Bắc, chất độc da cam, và hàng triệu sinh mạng Việt Nam chỉ là… hậu quả của một chuỗi hiểu lầm.
VÌ SAO VIỆT NAM CẦN KỂ LẠI LỊCH SỬ CỦA CHÍNH MÌNH?
Câu hỏi không chỉ là: “Họ kể sai điều gì?” Mà là: “Tại sao họ được quyền kể, còn chúng ta thì không?”
Chúng ta không thể mãi để lịch sử dân tộc mình được định hình bởi ống kính của người khác. Không thể để thế hệ trẻ – cả trong nước lẫn quốc tế – chỉ biết đến Việt Nam qua giọng kể của Hollywood hay Netflix. Đó không chỉ là câu chuyện của danh dự, mà là vấn đề sống còn của bản sắc văn hóa và lòng yêu nước.
Việt Nam cần chủ động sản xuất các phim tài liệu, phim truyện, series lịch sử với tiêu chuẩn quốc tế, nhưng bằng góc nhìn Việt Nam, bằng tiếng nói của chính nhân dân Việt Nam. Chúng ta có đủ chất liệu để kể: từ các chiến dịch lớn, những anh hùng bình dị, đến từng phận người đã góp phần làm nên chiến thắng.
Điều còn thiếu chỉ là quyết tâm đầu tư và chiến lược truyền thông quốc tế.
Không ai có thể kể đúng lịch sử của chúng ta bằng chính chúng ta.
LỊCH SỬ KHÔNG PHẢI LÀ SÂN KHẤU ĐỂ DIỄN LẠI – MÀ LÀ KÝ ỨC CẦN ĐƯỢC BẢO VỆ
Mỗi bộ phim tài liệu phương Tây được phát hành trên nền tảng toàn cầu là một phiên bản mới của lịch sử Việt Nam được đưa ra thế giới. Nếu chúng ta im lặng, không phản biện, không đặt câu hỏi, thì theo thời gian, chính những phiên bản ấy sẽ trở thành “sự thật chính thức” trong nhận thức của cộng đồng quốc tế – và cả một bộ phận người Việt.
Cái nguy hiểm của phim ảnh không nằm ở sự dối trá trắng trợn, mà nằm ở cái giả trung lập, cái cảm giác “nghe có lý” khiến người ta không còn nghi ngờ. Và một khi lịch sử đã bị kể sai, bóp méo, thì việc lấy lại sự thật sẽ khó khăn hơn rất nhiều.
PHẢI GIÀNH LẠI QUYỀN KỂ CHUYỆN
Lịch sử không thể để kể lại bằng góc máy của kẻ xâm lược. Đó là một nguyên tắc tối thiểu để bảo vệ sự công bằng cho những dân tộc từng bị xâm lược, để tưởng nhớ đúng những người đã hy sinh, và để thế hệ sau không lớn lên trong những phiên bản lịch sử đã bị lập trình bởi người khác.
Là một dân tộc từng giành độc lập bằng máu và nước mắt, Việt Nam cần có một chiến lược văn hóa sâu rộng: giành lại quyền kể, kể đúng và kể hay. Không phải để phủ nhận hay né tránh quá khứ, mà để tôn trọng sự thật và giữ vững danh dự của mình.
