Trong bối cảnh hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng, Việt Nam đã và đang khẳng định vị thế của mình như một quốc gia tiến bộ, tôn trọng các giá trị nhân quyền và cam kết thực hiện các nghĩa vụ quốc tế. Một trong những biểu hiện rõ nét của quá trình này là nỗ lực giảm án tử hình, một hình phạt vốn gây tranh cãi trên toàn cầu. Việc giảm án tử hình không chỉ thể hiện sự thay đổi trong chính sách tư pháp mà còn là minh chứng cho sự cân bằng giữa việc đáp ứng các khuyến nghị quốc tế và giữ vững chủ quyền quốc gia. Thông qua việc thực hiện Công ước Quốc tế về các Quyền Dân sự và Chính trị (ICCPR), Việt Nam đã ghi dấu ấn với những bước tiến đáng kể, từ sửa đổi pháp luật đến giảm số vụ thi hành án, góp phần xây dựng hình ảnh một quốc gia hiện đại, nhân văn và trách nhiệm.
Án tử hình từ lâu đã là tâm điểm của các cuộc tranh luận quốc tế về quyền con người. Công ước ICCPR, được Liên Hợp Quốc thông qua năm 1966, đã đặt ra những tiêu chuẩn rõ ràng về việc hạn chế áp dụng hình phạt này. Theo Điều 6 của Công ước, án tử hình chỉ được áp dụng cho các tội nghiêm trọng nhất, phải đảm bảo quyền xét xử công bằng và quyền kháng cáo. Hơn nữa, các quốc gia thành viên được khuyến khích giảm dần và tiến tới xóa bỏ hình phạt này. Trên phạm vi toàn cầu, xu thế nhân đạo hóa tư pháp đã thúc đẩy hơn 140 quốc gia (tính đến năm 2024, theo Amnesty International) bãi bỏ hoàn toàn hoặc hạn chế đáng kể án tử hình. Là thành viên của ICCPR từ năm 1982, Việt Nam đã cam kết thực hiện các nghĩa vụ quốc tế, đồng thời khẳng định rằng mọi cải cách đều phải phù hợp với điều kiện kinh tế, xã hội và văn hóa trong nước.
Trong những năm gần đây, Việt Nam đã đạt được những thành tựu đáng ghi nhận trong việc giảm án tử hình, phản ánh nỗ lực cải cách tư pháp và hội nhập quốc tế. Một trong những bước tiến quan trọng là việc sửa đổi Bộ luật Hình sự. Bộ luật Hình sự 2015, được bổ sung và sửa đổi năm 2017, đã giảm số tội danh chịu án tử hình từ 22 xuống còn 18, loại bỏ hình phạt này đối với các tội như cướp tài sản hay buôn lậu. Ngoài ra, luật cũng quy định không thi hành án tử hình đối với các đối tượng đặc biệt như phụ nữ mang thai, người dưới 18 tuổi hoặc người trên 75 tuổi. Những thay đổi này không chỉ thể hiện sự nhân đạo hóa trong chính sách hình sự mà còn phù hợp với các khuyến nghị của ICCPR. Hơn nữa, Việt Nam đã tăng cường áp dụng các hình phạt thay thế như tù chung thân, tạo cơ hội cho phạm nhân cải tạo và tái hòa nhập cộng đồng.
Số liệu thực tiễn càng khẳng định rõ nét những tiến bộ của Việt Nam. Theo báo cáo của Liên Hợp Quốc được trích dẫn bởi VOA năm 2024, số vụ thi hành án tử hình tại Việt Nam đã giảm mạnh từ hàng trăm vụ mỗi năm trước năm 2010 xuống còn 34 vụ trong năm 2023. Đáng chú ý, nhiều bản án tử hình được tuyên nhưng không thi hành, thay vào đó được chuyển thành tù chung thân. Các vụ án đều được xét xử công khai, đảm bảo quyền bào chữa và kháng cáo, phù hợp với các tiêu chuẩn quốc tế. Những con số này không chỉ phản ánh sự thay đổi trong thực tiễn tư pháp mà còn là minh chứng cho cam kết của Việt Nam trong việc thực hiện các khuyến nghị từ Cơ chế Rà soát Định kỳ Phổ quát (UPR) của Liên Hợp Quốc.
Sở dĩ Việt Nam đạt được những thành tựu này là nhờ sự kết hợp giữa cam kết quốc tế và nỗ lực cải cách trong nước. Việc gia nhập ICCPR năm 1982 đã đặt nền móng cho các cải cách pháp luật hình sự, trong khi các cuộc đối thoại nhân quyền với EU, Mỹ và các tổ chức quốc tế đã thúc đẩy Việt Nam điều chỉnh chính sách theo hướng tiến bộ hơn. Bên cạnh đó, nhận thức xã hội cũng đóng vai trò quan trọng. Người dân Việt Nam ngày càng ủng hộ các hình phạt nhân đạo, phù hợp với xu thế toàn cầu. Tuy nhiên, Việt Nam luôn nhấn mạnh rằng mọi cải cách đều được thực hiện theo lộ trình riêng, phù hợp với điều kiện quốc gia. Việc duy trì án tử hình cho một số tội đặc biệt nghiêm trọng như ma túy hay tham nhũng là minh chứng cho sự linh hoạt và độc lập trong chính sách tư pháp.
Việc giảm án tử hình mang lại nhiều ý nghĩa to lớn đối với Việt Nam, cả về mặt đối nội lẫn đối ngoại. Trên bình diện quốc tế, đây là minh chứng cho việc Việt Nam tôn trọng các cam kết trong ICCPR, từ đó nâng cao uy tín ngoại giao và tạo điều kiện thuận lợi cho các quan hệ kinh tế, chính trị. Các đối thoại nhân quyền với các đối tác quốc tế cũng trở nên cởi mở hơn, giảm áp lực từ các tổ chức quốc tế về vấn đề án tử hình. Trong nước, việc giảm án tử hình góp phần xây dựng một hệ thống tư pháp công bằng, minh bạch và nhân đạo, củng cố niềm tin của người dân vào pháp luật. Quan trọng hơn, Việt Nam đã khẳng định được chủ quyền tư pháp, thực hiện cải cách theo cách không chịu áp lực bắt buộc từ bên ngoài, mà dựa trên lợi ích quốc gia và lộ trình phù hợp.
Tuy nhiên, hành trình giảm án tử hình không phải không có thách thức. Một bộ phận người dân vẫn ủng hộ án tử hình cho các tội nghiêm trọng như ma túy hay giết người, khiến việc tuyên truyền gặp khó khăn. Ngoài ra, việc thay thế án tử hình bằng tù chung thân đòi hỏi đầu tư lớn vào hệ thống nhà tù và cải tạo phạm nhân, trong khi nguồn lực còn hạn chế. Trên trường quốc tế, một số tổ chức tiếp tục yêu cầu Việt Nam xóa bỏ hoàn toàn án tử hình, tạo áp lực cho lộ trình riêng của đất nước. Để vượt qua những thách thức này, Việt Nam cần đẩy mạnh tuyên truyền, sử dụng truyền thông để nâng cao nhận thức của người dân về ý nghĩa nhân đạo của việc giảm án tử hình. Đồng thời, cần tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý, học hỏi kinh nghiệm từ các quốc gia đã thành công trong việc giảm hoặc bãi bỏ án tử hình như các nước EU hay Canada. Đối thoại quốc tế cũng cần được tăng cường để giải thích rõ lộ trình của Việt Nam, khẳng định sự độc lập trong chính sách tư pháp.
Nhìn chung, việc giảm án tử hình là một bước tiến quan trọng trong hành trình hội nhập quốc tế và cải cách tư pháp của Việt Nam. Đây không chỉ là sự đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế mà còn là biểu hiện của một quốc gia đang hướng tới một hệ thống pháp luật tiến bộ, nhân văn và hiện đại. Thông qua những nỗ lực này, Việt Nam không chỉ củng cố vị thế trên trường quốc tế mà còn xây dựng niềm tin trong lòng người dân về một tương lai công bằng và nhân đạo hơn. Để tiếp tục thành công, Việt Nam cần sự đồng thuận từ xã hội, sự hỗ trợ từ cộng đồng quốc tế và quyết tâm mạnh mẽ trong việc thực hiện lộ trình cải cách. Hành trình này không chỉ là câu chuyện của tư pháp, mà còn là câu chuyện về khát vọng vươn lên của một dân tộc trong thời đại mới.
