Ngay từ khi lên nắm quyền tháng 01/2017, Tổng thống (TT) Mỹ Donald Trump đã có những thay đổi lớn trong cách tiếp cận đối với khu vực Trung Đông nói chung và xung đột Israel – Arab nói riêng, tác động mạnh tới tình hình khu vực Trung Đông, đặc biệt là xung đột Israel – Palestine và tập hợp lực lượng tại khu vực. Cách tiếp cận này đã gây phản ứng rất khác nhau từ người Palestine, các nước Arab/Hồi giáo và cộng đồng quốc tế, bao gồm cả một số đồng minh của Mỹ. Việc Israel và Các Tiểu vương quốc Arab Thống nhất (UAE) vừa ký kết Thỏa thuận hòa bình lịch sử vào ngày 13/8 do Mỹ làm trung gian, được xem là thành công, giúp TT Donald Trump ghi điểm trong chiến dịch tái tranh cử vào tháng 11 tới, song liệu nó có thực sự mang lại hòa bình cho khu vực còn có quá nhiều xung đột và bất đồng?
Những chính sách gây nhiều tranh cãi
Trong nhiệm kỳ của mình, TT Donald Trump đã đưa ra nhiều quyết định gây bất ngờ đối với khu vực Trung Đông như rút khỏi Kế hoạch hành động toàn diện chung về vấn đề hạt nhân Iran (JCPOA) hay rút quân đội Mỹ khỏi Syria.
Đối với tiến trình hòa bình Trung Đông, Chính quyền TT Donald Trump đã có những bước đi gây nhiều tranh cãi: công nhận chủ quyền của Israel đối với Cao nguyên Golan (3/2019); công nhận Jerusalem là thủ đô của Israel, chuyển Đại sứ quán Mỹ về Jerusalem và vận động một số nước có động thái tương tự (6/2017); cho rằng việc xây dựng các khu định cư Do Thái ở Bờ Tây là không trái với luật pháp quốc tế; công bố văn kiện “Từ Hòa bình đến Thịnh vượng: Tầm nhìn nhằm cải thiện cuộc sống của nhân dân Israel và Palestine”, còn được biết đến với tên gọi “Thỏa thuận thế kỷ” (01/2020) với một số nội dung bị cho là “thiên vị” đối với Israel trong việc giải quyết tranh chấp về lãnh thổ với Palestine; thúc đẩy việc “hòa giải” giữa Israel với một số nước Arab như Saudi Arabia, UAE, Sudan…
Ngoài ra, trong nhiệm kỳ TT Donald Trump, Mỹ có một số động thái gia tăng sức ép về chính trị và kinh tế đối với Palestine như đóng cửa Phái bộ của Tổ chức giải phóng Palestine (PLO) tại Washington; ngừng đóng góp tài chính cho Cơ quan Cứu trợ và Việc làm cho người tị nạn Palestine (UNRWA), gây ra phản ứng trái chiều từ người Palestine, nhiều nước Hồi giáo/Arab và cộng đồng quốc tế, bao gồm cả một số đồng minh của Mỹ như Anh, Pháp, Đức…
Có nhiều nguyên nhân khiến ông Donald Trump lựa chọn cách tiếp cận “táo bạo”, khác biệt so với những người tiền nhiệm đối với tiến trình hòa bình Trung Đông.
Về nguyên nhân bên trong, có thể lý giải từ tính cách của ông D.Trump – một doanh nhân thực dụng, đề cao tính hiệu quả và luôn thực hiện các cam kết của mình. Ông luôn bày tỏ quan tâm đến khu vực Trung Đông và nhiều lần thể hiện các quan điểm khác biệt xung quanh các thành tố cốt lõi của tiến trình hòa bình Trung Đông. ội ngũ cố vấn cao cấp của TT Donald Trump về vấn đề Trung Đông hiện nay bao gồm Jared Kushner (con rể đồng thời là cố vấn), Avi Berkowitz (đặc phái viên về vấn đề Trung Đông), David Friedman (Đại sứ Mỹ tại Israel) đều là người gốc Do Thái… Những cá nhân này có tác động lớn đến các chính sách của Mỹ đối với Israel.
Chính quyền hiện nay của ông Donald Trump được đánh giá là có nền tảng Cơ Đốc giáo đậm nét nhất từ trước đến nay tại Mỹ. Nhiều các quan chức hàng đầu hiện nay như Phó TT M. Pence, Ngoại trưởng M. Pompeo đều là những người theo dòng Cơ Đốc giáo, vốn tin rằng người Do Thái có chủ quyền đối với vùng đất Jerusalem hiện nay. Trong cuộc bầu cử TT năm 2016, cộng đồng cử tri theo Cơ Đốc giáo là một trong những khối cử tri quyết định thắng lợi cho ông Donald Trump. Ngoài ra, cá nhân TT Donald Trump và gia đình cũng có nhiều liên hệ với Do Thái giáo. Vợ chồng con gái Ivanka Trump đều là những người theo đạo Do Thái.
Về nguyên nhân bên ngoài, cách tiếp cận bấy lâu nay của các chính quyền Mỹ và cộng đồng quốc tế chưa mang lại kết quả trên thực địa, dẫn đến sự bế tắc kéo dài của tiến trình hòa bình này. Do đó, ông Donald Trump muốn có cách tiếp cận mới, theo hướng gây sức ép buộc các bên đi vào đàm phán dựa trên tình hình thực địa hiện nay, đi kèm với một số lợi ích về chính trị và kinh tế. Một số nhận định cho rằng, cách tiếp cận này tuy có phần táo bạo và “thiên vị” đối với Israel, song lại có thể mở ra một hướng đi mới giúp tiến trình hòa bình Trung Đông ra khỏi thế bế tắc.
Những thay đổi trên thực địa tại khu vực Trung Đông đặt ra yêu cầu Mỹ cần thay đổi về hình thức và nội hàm của sự ủng hộ đối với Israel. Trong thời gian qua, vai trò, vị thế của Israel về chính trị – an ninh tại khu vực Trung Đông ngày càng được gia tăng. Từ chỗ bị cô lập về chính trị – ngoại giao và phải lo đối phó với các đe dọa về an ninh từ các nước láng giềng, Israel đã trở thành một cường quốc về an ninh – quốc phòng, là nước xuất khẩu vũ khí lớn thứ 8 trên thế giới, có khả năng tự bảo đảm an ninh, trong khi quan hệ giữa Israel với một số nước Arab hàng đầu ngày càng được cải thiện. Do đó, sự ủng hộ của Mỹ đối với Israel cũng cần phải thay đổi, từ việc hỗ trợ nước này trong việc bảo đảm an ninh sang hướng nâng cao vị thế của Israel thông qua việc thúc đẩy hòa giải với các nước Arab và “hợp thức hóa” các phần lãnh thổ của nước này.
Mỹ muốn giảm dần can dự trực tiếp, đặc biệt là can dự quân sự, vào các điểm nóng tại khu vực, đồng thời tăng cường năng lực và trách nhiệm của các đồng minh nhằm bảo đảm an ninh khu vực cũng như các lợi ích của Mỹ tại Trung Đông. Để làm được việc này, Mỹ cần thúc đẩy quá trình cải thiện quan hệ giữa đồng minh là Israel và một số nước Arab hàng đầu như Ả rập Xê út, UAE, Ai Cập… nhằm thống nhất, tập trung thực hiện các chính sách, mục tiêu của Mỹ tại khu vực, trong đó có việc kiềm chế sự ảnh hưởng của Iran.
Ai là người hưởng lợi?
Cách tiếp cận mới của Chính quyền TT Donald Trump đối với tiến trình hòa bình Trung Đông thời gian qua đã tác động lớn đến tình hình khu vực, đặc biệt là về chính trị – an ninh, đồng thời tạo ra những tiền lệ về việc tuân thủ luật pháp quốc tế.
Về chính trị – an ninh, làm gia tăng căng thẳng tại khu vực Trung Đông, trong đó có các điểm nóng của khu vực như chiến sự tại Syria, Yemen, căng thẳng giữa Iran với Israel và các nước Hồi giáo theo dòng Sunni…
Theo đó, các tổ chức Hồi giáo trong khu vực như Hamas, Jihad (Palestine) hay Hezbollah (Lebanon) có thể gia tăng tấn công khủng bố vào các lợi ích của Mỹ, Israel tại khu vực. Một số ý kiến đã nhắc đến khả năng nổ ra một cuộc Intifada lần thứ 3 (phong trào đấu tranh sử dụng vũ lực của người Palestine nhằm chống lại các hành động chiếm đóng của Israel). Ở chiều ngược lại, cách tiếp cận của Mỹ cũng khuyến khích các hành động đơn phương của Israel. Thủ tướng Israel B. Netanyahu cho rằng, với sự ủng hộ chưa từng có của Chính quyền Donald Trump, đây là thời điểm tốt nhất để nước này tiến hành sáp nhập các vùng lãnh thổ chiếm đóng của người Palestine.
Sự điều chỉnh trong cách tiếp cận của Mỹ cũng góp phần tạo ra những thay đổi về tập hợp lực lượng tại Trung Đông. Việc Mỹ gia tăng sức ép về chính trị – kinh tế đối với Palestine có thể sẽ khiến nước này xích lại gần với Nga, Trung Quốc… hay các nước lớn trong khu vực như Qatar, Thổ Nhĩ Kỳ nhằm tìm kiếm sự hỗ trợ. Ngoài ra, cùng với sự cải thiện quan hệ giữa Israel với một số nước Arab như Ả rập Xê út, UAE…, trục đồng minh giữa Iran, Qatar và Thổ Nhĩ Kỳ sẽ càng thắt chặt hợp tác nhằm tạo ra thế cân bằng trong khu vực.
Về pháp lý, các quyết định lớn của Chính quyền Donald Trump liên quan đến tiến trình hòa bình Trung Đông tạo tiền lệ xấu trong quan hệ quốc tế về việc tuân thủ luật pháp quốc tế. Việc công nhận “chủ quyền” của Israel tại cao nguyên Golan, tạo điều kiện để Israel mở rộng, xây mới các khu định cư Do Thái trên lãnh thổ của người Palestine hay có kế hoạch đơn phương sáp nhập các vùng lãnh thổ chiếm đóng của Palestine là sự vi phạm đối với luật pháp quốc tế, trong đó có Công ước Geneva thứ tư về việc “các lực lượng chiếm đóng không được đưa dân thường của nước mình đến các khu vực chiếm đóng”, các Nghị quyết liên quan của HĐBA LHQ như Nghị quyết 242 (năm 1967) kêu gọi Israel rút khỏi các khu vực chiếm đóng trong cuộc chiến tranh năm 1967, Nghị quyết 446 (năm 1979), Nghị quyết 2334 (năm 2016)… khẳng định các khu định cư Do Thái tại Bờ Tây là “không có giá trị pháp lý”, cũng như các thỏa thuận song phương mà Israel và Palestine đã ký kết dưới sự trung gian của Mỹ như Thỏa thuận Oslo (ký năm 1993).
Việc thúc đẩy quan hệ với Israel cũng như tranh thủ sự ủng hộ của cộng đồng cử tri và các tổ chức/hội đoàn Do Thái tại Mỹ luôn là ưu tiên hàng đầu về đối nội và đối ngoại của các đảng phái chính trị tại Mỹ. Do đó, trong thời gian tới, dù đảng nảo lên cầm quyền, nhiều khả năng Mỹ sẽ tiếp tục các chính sách có lợi cho Israel. Ngày 27/7/2020, mặc dù phản đối việc Israel dự định đơn phương sáp nhập lãnh thổ của người Palestine nhưng với tỷ lệ 117/44 phiếu thuận, Ủy ban Quốc gia Đảng Dân chủ đã bác bỏ đề xuất của một số thành viên cấp cao của Đảng này kêu gọi Chính phủ Mỹ xem xét lại các khoản viện trợ quân sự cho Israel nếu nước này đơn phương sáp nhập lãnh thổ Palestine; lên án các hoạt động định cư của người Do Thái trên lãnh thổ Palestine.
Chính sách của Mỹ trong thời gian tới sẽ phụ thuộc nhiều vào trọng tâm, ưu tiên lợi ích của nước này trong khu vực. Trong bối cảnh năng lượng không còn là ưu tiên hàng đầu của Mỹ tại Trung Đông như trước đây (từ năm 2018, Mỹ đã trở thành nước sản xuất dầu mỏ lớn nhất thế giới), Mỹ sẽ tiếp tục thúc đẩy việc giảm dần sự can dự trực tiếp, xây dựng các quan hệ đồng minh chặt chẽ với một số “điểm neo” chính trong khu vực như Israel, Ả rập Xê út – UAE nhằm bảo đảm an ninh khu vực, đồng thời kiềm chế ảnh hưởng của Nga, Trung Quốc… tại Trung Đông.
Hành động của các nước lớn trong khu vực như Iran, Thổ Nhĩ Kỳ sẽ có tác động nhất định đến chính sách của Mỹ. Các động thái nhằm mở rộng phạm vi ảnh hưởng của các nước này, đặc biệt là Iran, sẽ khiến Mỹ phải tăng cường can dự, đồng thời đẩy mạnh quá trình bình thường hóa quan hệ giữa Iran với một số nước Arab nhằm bảo đảm an ninh khu vực Trung Đông cũng như các lợi ích trọng tâm của Mỹ và các đồng minh trong khu vực.
Việc lôi kéo sự ủng hộ của khối này là ưu tiên hàng đầu của các đảng phái chính trị tại Mỹ. Trong bối cảnh Nhà nước Israel ngày càng có vị thế tại khu vực Trung Đông, ảnh hưởng của cộng đồng gốc Do Thái tại chính trường Mỹ tiếp tục phát triển, để có được sự ủng hộ của các cử tri gốc Do Thái, các đảng phái chính trị tại Mỹ có thể sẽ phải nhượng bộ nhiều hơn so với những gì họ vẫn đang làm. Đối với tiến trình hòa bình Trung Đông, các chính quyền Mỹ, ở các mức độ khác nhau, dự báo sẽ có cách ứng xử mềm dẻo đối với các hành động đơn phương của Israel trong các tranh chấp với người Arab nói chung và người Palestine nói riêng.
Trong thời gian tới, nhiều khả năng Mỹ vẫn sẽ duy trì cách tiếp cận như hiện nay đối với tiến trình hòa bình Trung Đông. Cụ thể, sự ủng hộ đối với Israel được triển khai theo hướng thúc đẩy sự hòa giải giữa Israel với một số nước Arab, đồng thời tạo sức ép để Palestine chấp nhận đàm phán với Israel dựa trên những nội dung mà Chính quyền Mỹ đưa ra trong Thỏa thuận thế kỷ. Trong trường hợp ông Donald Trump không tái đắc cử, có thể sẽ có một vài điều chỉnh nhỏ về cách thực hiện các chính sách trên đối với tiến trình hòa bình Trung Đông, song sẽ không làm thay đổi tổng thể chiến lược của Mỹ đối với vấn đề này.■
BÙI HÀ NAM – PHẠM PHÚ ĐẠT*
