Quyền tự do ngôn luận của người dùng công cụ tìm kiếm có thể bị ảnh hưởng khi công cụ tìm kiếm được thiết kế để lọc chặn thông tin bởi nhà cung cấp dịch vụ Internet (ISP). Nếu trang chủ của công cụ tìm kiếm được thiết kế để lọc chặn thì dịch vụ hoàn toàn không thể truy cập được đối với người truy cập Internet thông qua mạng ISP hoặc mạng quốc gia liên quan. ISP cũng có thể chỉ lọc chặn các trang web thông qua kết quả công cụ tìm kiếm chứa URL hoặc từ khóa cụ thể. Trong trường hợp này, người dùng có thể sử dụng được một phần dịch vụ ngoài những nội dung bị ISP lọc chặn.
Nhà điều hành công cụ tìm kiếm không kiểm soát được – và không có vai trò trong việc lọc chặn thông tin bởi các ISP. Tuy nhiên, bản chất và mức độ lọc chặn của ISP, trong một phạm vi quyền hạn nhất định, cũng có ảnh hưởng đến cách các công cụ tìm kiếm thực hiện các hạn chế riêng của họ với người dùng mạng. Vì vậy, trước khi thảo luận về chính sách, thực hành và việc thực thi các hạn chế của các công cụ tìm kiếm, cần mô tả mức độ và tính chất lọc chặn của các ISP. Về vấn đề này, có bốn cách tiếp cận ít nhiều khác nhau đang được các ISP sử dụng, đó là:
Thứ nhất, không lọc chặn các công cụ tìm kiếm:
Ở Hoa Kỳ, các ISP không lọc chặn các công cụ tìm kiếm ở mọi cấp độ. Việc lọc chặn chỉ được tiến hành dựa trên từ khóa hoặc URL và thường do các gia đình hoặc cơ quan (trường học, thư viện, khách sạn, tổng công ty, cơ quan chính phủ, v.v.) thực hiện. Bất kỳ hạn chế nào về kết quả của công cụ tìm kiếm đều được thực hiện bởi chính công cụ tìm kiếm.
Thứ hai, lọc chặn trang web nhưng không phải là công cụ tìm kiếm:
Ở Nga, kể từ năm 2012, các ISP được yêu cầu lọc chặn các trang web bị đưa vào “danh sách đen”. Vì vậy, nếu người dùng Google hoặc Yandex thực hiện tìm kiếm các trang web bị liệt vào danh sách đen và nếu họ nhấp vào liên kết đó, thông báo lỗi sẽ được hiển thị thay cho trang web. Thông báo được tạo bởi ISP, giải thích rằng trang web đã được lọc chặn theo luật.
Thứ ba, mở rộng lọc chặn các công cụ tìm kiếm ở nước ngoài kèm theo tạm thời ngắt kết nối khỏi Internet:
Đây là việc được thực hiện ở Trung Quốc và gây ra rất nhiều tranh cãi trong thập kỷ vừa qua. Ở Trung Quốc, danh sách các trang web đen bị lọc chặn bao gồm các trang web chứa các từ nhạy cảm về chính trị hoặc URL bị cấm, kể cả các trang hiển thị các câu hỏi tìm kiếm và kết quả tìm kiếm chứa các từ nhạy cảm. Khi người dùng cố truy cập URL đã bị lọc chặn hoặc trang chứa từ khóa hay liên kết đã bị lọc chặn, một thông báo lỗi cho biết “trang web không thể tìm thấy” xuất hiện trong trình duyệt của họ. Tuy nhiên, không có bất cứ thông báo hoặc giải thích nào về việc lọc chặn đó. Đồng thời với việc trình duyệt hiển thị thông báo lỗi này, kết nối Internet của người dùng bị ngắt trong khoảng từ vài giây đến vài phút. Tất cả nội dung web và dịch vụ, bao gồm các công cụ tìm kiếm hoạt động từ bên ngoài Trung Quốc, đều bị lọc chặn khi nội dung của họ đi qua các điểm trao đổi Internet mà từ đó tất cả lưu lượng truy cập Internet được định tuyến trong và ngoài nước (ngoại trừ Hồng Kông). Nếu toàn bộ công cụ tìm kiếm bị liệt vào danh sách đen, thì toàn bộ dịch vụ sẽ không thể truy cập được. Nếu chỉ các từ khóa và URL cụ thể được lập trình vào danh sách đen, thì trang đầu tiên của công cụ tìm kiếm có thể truy cập được nhưng việc tìm kiếm trên các cụm từ nhất định sẽ làm kích hoạt bộ lọc chặn, dẫn đến lỗi trang được mô tả ở trên cũng như tạm thời ngắt kết nối dịch vụ Internet. Sự gián đoạn như vậy làm cho các công cụ tìm kiếm hoạt động từ bên ngoài rất bất tiện khi sử dụng ở Trung Quốc, ngay cả khi trang tìm kiếm chính của họ có thể truy cập được.
Trong phạm vi Trung Quốc, các bộ lọc chặn ISP không rộng rãi như các bộ lọc chặn được triển khai tại các điểm trao đổi kiểm soát lưu lượng quốc tế. Các trang web hoạt động trong phạm vi quyền hạn của Trung Quốc không chịu cùng mức độ lọc chặn, vì cơ bản chúng đã tự thực hiện việc hạn chế nội dung theo yêu cầu của Chính phủ nước này.
Thứ tư, hạn chế được thực hiện bởi công cụ tìm kiếm
Các công ty điều hành công cụ tìm kiếm cũng có thể hạn chế hoặc điều chỉnh nội dung thông tin trên mạng thông qua những hành động sau:
- Xóa các trang cụ thể, hoặc thậm chí toàn bộ trang web khỏi chỉ mục của công cụ tìm kiếm;
- Không đưa vào một số trang, toàn bộ trang web hoặc trang web chứa nội dung nhất định;
- Lập trình thuật toán của công cụ tìm kiếm để không cung cấp kết quả cho các truy cập nhất định;
- Lập trình thuật toán của công cụ tìm kiếm để ưu tiên một số loại trang web;
- Tác động đến sự hiểu biết của người dùng về các kết quả tìm kiếm nhất định bằng cách thêm vào những tuyên bố, cảnh báo hoặc giải thích.
Giống như với các nhà cung cấp dịch vụ Internet (ISP), các công ty cung cấp công cụ tìm kiếm cũng có thể hạn chế nội dung thông tin trên mạng theo yêu cầu của chính quyền hoặc một chủ thể bên ngoài khác, hoặc có thể hạn chế nội dung để thực thi các điều khoản quy tắc dịch vụ của riêng họ. Trong số ba công ty cung cấp công cụ tìm kiếm chủ yếu của thế giới được đề cập ở trên, Google sử dụng các điều khoản dịch vụ và chính sách nội bộ để hạn chế một lượng đáng kể nội dung không bị pháp luật nhiều nước nghiêm cấm, ví dụ như nội dung khiêu dâm (mặc dù cho phép một số trang web có các nội dung dành cho “người lớn”), “đồ họa mang tính bạo lực cố ý hoặc vô ý”, “ngôn từ kích động sự thù địch”, thông tin cá nhân mang tính nhạy cảm (như số căn cước cá nhân, số tài khoản ngân hàng, số thẻ tín dụng và hình ảnh chữ ký). Đặc biệt, Google còn xử phạt các trang web cố gắng xuất hiện nhiều hơn trong kết quả tìm kiếm bằng thao tác mã trang web hoặc thanh toán cho các liên kết theo cách vi phạm chính sách tối ưu hóa công cụ tìm kiếm của Google. Một số trang web của các thương hiệu có uy tín đã bị trừng phạt vì điều này, bao gồm WordPress, Washington Post, BBC và Rap Genius. Ngoài ra Google còn tự động tìm kiếm, thông qua các thuật toán, để “gỡ bỏ” các trang spam nhằm chủ động bảo vệ người dùng khỏi spam và phần mềm độc hại bằng cách hiển thị cảnh báo “The Website Ahead” khi người dùng nhấp vào liên kết xấu. Yandex cũng bảo vệ người dùng bằng cách đặt thông điệp cảnh báo tương tự khi người dùng truy cập vào các trang web chứa mã độc.
Ngoài các kết quả tìm kiếm chính, cả ba công cụ tìm kiếm nêu trên đều bao gồm các tính năng khác cho phép lọc chặn hoặc hạn chế việc tìm kiếm thông tin trên Internet theo những cách khác nhau, bao gồm
Dự đoán việc tìm kiếm: Google, Baidu và Yandex đều cung cấp tính năng được gọi là “tự động hoàn thành” hoặc “hoàn thành từ”, theo đó tự động tạo ra sự kết hợp sau khi người dùng nhập các chữ cái hoặc từ tìm kiếm đầu tiên. Tính năng này loại trừ một số từ và cụm từ nhất định khỏi việc tìm kiếm. Baidu và Yandex loại trừ các từ mà dự đoán sẽ dẫn người dùng đến nội dung bất hợp pháp theo luật của Trung Quốc hoặc Nga, trong khi Google loại trừ những từ mà dự đoán dẫn người dùng đến những nội dung mà nó hạn chế trên diễn đàn truyền thông xã hội, cũng như đến “các hoạt động có thể dẫn đến thiệt hại thực tế về vật chất”, chẳng hạn như buôn bán người; buôn bán ma túy, vũ khí hoặc hàng hóa và các dịch vụ bất hợp pháp khác; hoặc “những hoạt động bất hợp pháp và nguy hiểm, như tấn công và tự tử.”
Từ tìm kiếm liên quan đến quảng cáo: Tất cả ba công cụ tìm kiếm đã nêu đều hiển thị hình ảnh quảng cáo cùng với các cụm từ tìm kiếm có liên quan. Baidu và Yandex áp dụng các tiêu chuẩn pháp lý trong nước, còn Google hạn chế phạm vi nội dung rộng hơn luật của Hoa Kỳ, trong đó yêu cầu dịch vụ AdWords hiển thị quảng cáo bên cạnh kết quả tìm kiếm được liên kết với các từ cụ thể. Việc này theo Google là để nhằm mục tiêu “đảm bảo trải nghiệm tích cực của người dùng và bảo vệ thương hiệu của Google”, cũng như để ngăn chặn những ngôn từ kích động thù địch có thể xuất hiện trong AdWords.
Kiểm soát của phụ huynh: Tính năng Tìm kiếm an toàn của Google cho phép người dùng tự nguyện chọn cài đặt lọc chặn nội dung người lớn (bất kể nội dung đó là hợp pháp hay bất hợp pháp trong phạm vi quyền lực của họ) từ kết quả tìm kiếm. Google xây dựng một “danh sách trắng” được sắp xếp theo cách thủ công cho các trang web được xác định sai (ví dụ như essex.edu) để ngăn chúng không bị phân loại là khiêu dâm. Ở một số khu vực, Google có chế độ mặc định “Tìm kiếm an toàn” dành cho các gia đình. Yandex cũng cung cấp dịch vụ tùy chọn tương tự được gọi là “tìm kiếm gia đình”, trong đó mặc định lọc chặn những nội dung khiêu dâm mà có thể dành cho người lớn.
PGS. TS Vũ Công Giao
