Chương trình nghị sự “Nước Mỹ trên hết” (America First) dưới thời Tổng thống Donald Trump được đặc trưng bởi xu hướng rút khỏi các cam kết và thỏa thuận quốc tế, theo đuổi lợi ích Mỹ một cách thực dụng và đơn phương. Từ việc rút khỏi Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đến rút khỏi Thỏa thuận Khí hậu Paris, chính sách này đã làm dấy lên nhiều quan ngại tại Châu Phi – lục địa đang chịu gánh nặng của hàng loạt thách thức y tế và môi trường.
Nhà báo Mỹ Joyce Chimbi lập luận rằng cách tiếp cận theo chủ nghĩa dân tộc, đặt lợi ích Hoa Kỳ lên trên hết, sẽ làm suy giảm ảnh hưởng, uy tín của Hoa Kỳ tại Châu Phi. Hệ quả là Hoa Kỳ sẽ ngày càng bị cô lập trong bối cảnh Châu Phi củng cố quan hệ với các cường quốc khác như Trung Quốc, Nga và tìm kiếm tiếng nói chung trong khối BRICS mở rộng.
Những chính sách “Nước Mỹ trên hết” tác động trực tiếp đến Châu Phi
Thứ nhất, việc Mỹ rút khỏi Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) sẽ ảnh hưởng đến cuộc chiến chống dịch bệnh, đe dọa tính mạng của hàng triệu người Châu Phi. Châu Phi cận Sahara là “tâm điểm” của HIV/AIDS, sốt rét, lao và nhiều vấn đề y tế nghiêm trọng khác. WHO đóng vai trò then chốt trong việc hỗ trợ kỹ thuật, thuốc men và các chương trình xóa đói giảm nghèo liên quan đến y tế. Việc Hoa Kỳ rút khỏi WHO có thể làm “suy yếu” các nỗ lực tài trợ, ngăn ngừa và kiểm soát dịch bệnh. Thực tế, trong chiến lược chống HIV/AIDS và sốt rét, nguồn lực của Hoa Kỳ và WHO luôn gắn bó mật thiết.
Thứ hai, việc Mỹ rút khỏi Thỏa thuận Khí hậu Paris thì Châu Phi là nạn nhân hàng đầu của biến đổi khí hậu. Mặc dù chỉ đóng góp 4% lượng khí thải nhà kính toàn cầu, Châu Phi lại phải chịu những tác động khắc nghiệt nhất (hạn hán, lũ lụt, thiếu nước sạch…).Việc Hoa Kỳ rút khỏi Thỏa thuận Paris đồng nghĩa với việc một trong những nhà tài trợ lớn cho các dự án khí hậu rút lui; Châu Phi mất đi cơ hội nhận hỗ trợ và chuyển giao công nghệ xanh.
Thứ ba, việc Mỹ cắt giảm hoặc đóng băng viện trợ, hợp tác phát triển. Viện trợ là cầu nối quan trọng giữa Mỹ và Châu Phi. Từ trước đến nay, một phần quan hệ Hoa Kỳ – Châu Phi vẫn dựa vào viện trợ, nhất là trong lĩnh vực y tế, giáo dục, an ninh lương thực. Các dấu hiệu cắt giảm ngân sách hoặc chấm dứt một số chương trình hỗ trợ có thể được hiểu như “cắt dây rốn” về quan hệ Mỹ – Châu Phi, khiến lục địa này ngày càng quay lưng với Mỹ và tìm đến đối tác khác.
Vì sao cách tiếp cận này khiến Hoa Kỳ ngày càng bị cô lập ở Châu Phi?
Sức mạnh mềm của Hoa Kỳ tại Châu Phi chủ yếu đến từ viện trợ nhân đạo, hỗ trợ y tế, giáo dục và cam kết phát triển. Khi chính sách “Nước Mỹ trên hết” ưu tiên cắt giảm chi tiêu cho đối ngoại, các giá trị “thiện chí”, “trợ giúp” không còn được duy trì như trước. Khảo sát dư luận (thăm dò của Gallup năm 2024) cho thấy Trung Quốc đã vượt Hoa Kỳ về mức độ được ưa chuộng tại Châu Phi. Trung Quốc duy trì nhiều dự án hạ tầng, thương mại, đầu tư trực tiếp, trong khi Mỹ ngày càng rút khỏi các chương trình hỗ trợ lớn.
Nó sẽ giúp gia tăng sự hiện diện của Trung Quốc và Nga ở Châu Phi. Chính sách “Vành đai và Con đường” (BRI) đã rót vốn đầu tư khổng lồ vào cơ sở hạ tầng, khai thác tài nguyên và logistic ở Châu Phi. Các gói cho vay “mềm” và dự án do Trung Quốc thực hiện mang lại thay đổi hiện hữu cho nhiều nước Châu Phi. Còn Nga, trong bối cảnh cạnh tranh địa chính trị, Nga cũng tìm cách tăng cường hiện diện tại Châu Phi (thỏa thuận khai khoáng, mua bán vũ khí, an ninh…) và đã được một số chính phủ đón nhận. Khi Mỹ rút khỏi các diễn đàn đa phương hoặc cắt giảm cam kết, các nước Châu Phi chủ động “đa dạng hóa” đối tác, thắt chặt quan hệ với Trung Quốc, Nga, thậm chí gia nhập hoặc hợp tác sâu rộng với BRICS.
Nhiều nhà bình luận cho rằng “quân sự hóa chính sách đối ngoại” của Mỹ ở Châu Phi (ví dụ căn cứ quân sự, chính sách chống khủng bố ở Somalia, Sahel…) không đem lại an ninh dài hạn, gây phản ứng tiêu cực từ dân chúng địa phương. Nhà báo Joyce Chimbi nhấn mạnh vụ bùng phát chiến tranh ở Sudan (2023–2024) đã chứng tỏ Hoa Kỳ thiếu thông tin, thiếu chiến lược ngoại giao, cho thấy khoảng cách giữa Mỹ và thực tế Châu Phi.Khu vực Đông Phi cũng lo ngại can thiệp của Mỹ vào nội bộ (như Kenya). Ở Nam Phi, tranh cãi về “vi phạm nhân quyền đối với nông dân da trắng” do Mỹ nêu ra càng làm gia tăng căng thẳng song phương.
Châu Phi – “gã khổng lồ đang ngủ” với dân số trẻ, tài nguyên dồi dào, Châu Phi trong những thập kỷ tới được dự đoán là điểm nóng phát triển kinh tế và công nghệ. Bỏ qua thị trường và ảnh hưởng ở đây đồng nghĩa với việc Hoa Kỳ tự đánh mất tương lai “lợi ích chiến lược”. Nếu nhiều quốc gia châu Phi tăng cường tham gia BRICS, xu thế “đa cực” ngày càng rõ nét. Sự cô lập của Hoa Kỳ đối với một thị trường tiềm năng là bất lợi trong cạnh tranh dài hạn.
Như vậy, chính sách “Nước Mỹ trên hết” đang mâu thuẫn với mục tiêu “Làm cho nước Mỹ vĩ đại trở lại”. Theo Joyce Chimbi, một nước Mỹ “vĩ đại” không thể quay lưng với những cuộc khủng hoảng y tế, đói nghèo, biến đổi khí hậu đang hoành hành một trong những lục địa dễ bị tổn thương nhất thế giới. Chính phủ Mỹ thường đề cao giá trị nhân quyền, dân chủ. Nhưng khi rút khỏi WHO và Thỏa thuận Paris, hoặc cắt giảm mạnh viện trợ, Mỹ có thể bị nhìn nhận như thiếu trách nhiệm với phần còn lại của thế giới – đặc biệt khi họ vốn được coi là bên đóng góp lượng lớn khí thải gây biến đổi khí hậu.
Chính sách ưu tiên rút lui khỏi các thể chế quốc tế y tế và khí hậu, cắt giảm viện trợ… làm xói mòn hình ảnh nhân đạo của Mỹ, khiến Châu Phi thấy Mỹ ít quan tâm tới phúc lợi của họ. Trong khi Mỹ thoái lui, các cường quốc khác nhanh chóng lấp khoảng trống thông qua đầu tư, viện trợ, thương mại; từ đó chiếm lĩnh thị phần ảnh hưởng. Những can thiệp quân sự, chính trị của Mỹ ở nhiều nước Châu Phi không những kém hiệu quả mà còn gây phản ứng tiêu cực, khiến đối tác Châu Phi nghi ngờ ý đồ của Washington. Bỏ qua hoặc xem nhẹ nhu cầu phát triển của Châu Phi, nước Mỹ thực dụng có thể tự đẩy mình ra khỏi cuộc cạnh tranh ảnh hưởng – kinh tế – chính trị ở lục địa này. Muốn giữ vị thế vĩ đại, Hoa Kỳ không thể phớt lờ nghĩa vụ và trách nhiệm ở những khu vực quan trọng của thế giới, nhất là nơi đang gánh nặng về dịch bệnh, biến đổi khí hậu như Châu Phi.
Tóm lại, quan điểm của nhà báo Joyce Chimbi cho thấy: Chính sách “Nước Mỹ trên hết” khi áp dụng vào Châu Phi có thể đảo ngược những thành tựu trước đây về ảnh hưởng mềm, khuyến khích các đối thủ địa chính trị của Mỹ mở rộng tầm ảnh hưởng. Trong bối cảnh Châu Phi ngày càng nổi lên, “cô lập” với lục địa này nghĩa là Hoa Kỳ dần đánh mất vị thế toàn cầu, ngay cả khi mục tiêu công khai là “đưa nước Mỹ vĩ đại trở lại”.
